Ижтимоий ва иқтисодий фанлар” кафедраси

8-Мавзу. Бозор иқтисодиётининг даврий ривожланиши. Ишсизлик

22.1. Иқтисодий ўсиш тушунчаси ва унинг ўлчаниши

Мавзунинг ўқув мақсади:
Талабаларда иқтисодий цикл тушунчаси, даврий тебранишларнинг турлари, о ърта муддатли цикл, о ърта муддатли циклнинг босқичлари хусусиятлари ҳақида билим ва ко ъникмаларни шакллантиришдан иборат.
Тушунчалар ва таянч иборалар
Иқтисодий цикл, экзоген назариялар, эндоген назариялар, қисқа муддатли цикл, оърта муддатли цикл, узоқ муддатли цикл, инқироз, депрессия, жонланиш, юксалиш, протциклик о ъзгарувчилар, антициклик оъзгарувчилар, ациклик о ъзгарувчилар
Aсосий саволлар
Иқтисодий цикл тушимчаси.
Даврий тебренишламинг турлари
0ърта муддатли цикл.
О рта муддатли циклнинг босқичлари (фа/алари)
Биигтинги дунё иқтисодҳ «иклларга хндди қадимги мисрликлар Нил дарёсининг то*ҳқин1арига қарагандcк қарайди. Ҳодиса даврий такрортаниб туради. В ҳамма учун улкан аҳамият кашетади.
Ҳироқ лининг саҳаблари номаълум.
Жон Рейц Кларк, антерикалик иқтисодчи Aфсуски. жамиятнинг иқтисодий тараққиёт тарихи иқтисодиётнинг ҳеч қачон текис ва сиилиқ ё“л ҳилан, олгка ривожланиш ёТидан
кетмаганлигини яққол намоён этмоқда. Бу тарих оw/ининг турли
ҳосқичларда иқтисодий конъюнктуранинг ҳир-бирини даврий равишда алмаштириб турган ва алмаштириб келаётган таназзул ёки юксалишни бошидан кечириб келди. Бу окзгаришлар макроиқтисодий беқарорлик ёки бозор иқтисодиёти ривожланишининг даврийлиги деб аталади1.
Такрор ишлаб чиқариш инқирозлари, яъни циклик тебранишларни вужудга келтирувчи тўловга лаёқатли талабнинг йўқлиги ХИХ асрнинг бошидан буён мунтазам ҳодисага айланиб бормоқда. Aнгливада 1825 вилда юз беран инқироз биринчи маҳаллий инқироз деб, 1857 йииги инқироз эса биринчи жаҳон инқирози деб номланмоқда. Жаҳон иқтисодиётини маълум бир даврийлик билан ларзага солиб келаётган инқирозлар тарихи ана шундан бошланади.
Табиийки, инқирозлар назариётчи иқтисодчиларнинг эътиборини ўзига жалб қилади. Турли даврларда циклик тебранишлар устида Сисмонди Маркс, Жугляр, Шумпcтер, Кондратев каби буюк иқтисодчилар тадқиқотлари олиб бордилар.
Ҳукуматнинг амалий фаолият соҳасидаги вазифаси ҳар доим циклик тебранишларни тартибга солиш, силлиқлаш болган ва шундай болиб келмоқда. Бироқ, буни қандай усул ва воситалари ёрдамида амалга ошириш мумкинлигини колриб чиқишдан аввал иқтисодий циклнинг ўз характеристикасн унинг турлари ва хусусиятлари устида тўхталиб ўтиш лозим.
Иқтисодий цикл тушунчаси
Иқтисодий цикл - асосий макроиқтисодий ко ърсаткичларнинг (ишлаб чиқариш даражаси, бандлик, нархлар) мунтазам равишда о ъзгариб туриши бо ълиб, уларнинг о ъртача муддати тахминан 8-10 йилни ташкил этади.
Даврий характерга эга бўлган циклик тебранишларни тренд билан - иқтисодий тараққиётнинг узоқ муддатли тенденсияси билан адаштириб юбормаслик керак. Бу фарқни график тасвирлаш мумкин боииб (13.1- расм), унда циклик тебранишлар то4қинсимон узлюксиз чизиқ билан, тренд (ижобий, мусбат) эса - пунктир тўғри чизиқ билан ифодаланган.

Aсосий саволлар

Ишсизлик тушунчаси ва унинг турлари
Ишсизликни келтириб чиқаручи сабаблар
Ишсизликнинг ижтимоий-иқтисодий оқибатлари.
Ишсизлик бўйича давлат сиёсати: классик ва кейнсча ёндашувлар.
Жамиятнинг иқтисодий тараққиёт тарихи иқтисодиётнинг ҳеч қачон текис ва силлиқ йўл билан, олға ривожланиш ёиидан кетма- ганлигини яққол намоён этмоқда. Бу тарих ўзининг турли босқич- ларда иқтисодий конъюнктуранинг бир-бирини даврий равишда алмаштириб турган ва алмаштириб келаётган таназзул ёки юксалишни бошидан кечириб келди. Бу ўзгаришлар макроиқтисодий беқарорлик ёки бозор иқтисодиёти ривожланишининг даврийлиги деб аталади.
1. Ишсизлик тушунчаси ва унинг турлари
Ишсизликнинг фойдаси борлигига уни бошидан кечирмаганлар кўпроқ ишонадилар.
Жон Гелбрейт, америкалик иқтисодчи ва дипломат
Ишсизлик — бу мамлакат аҳолисининг меҳнатга лаёқатли ёшга йетган, ишламайдиган ва қонунчиликка кўра белгиланган муддат давомида иш қидираётган шахслардан иборат қисмидир. Ишсизликнинг таърифига асосан ишсизлик даражасини ҳисоблаш тенгламасини тузиш мумкин:
ишсизлар сони
Ишсизлик даражаси * 100%.
ишчи кучи сони
Бунда ишсизлар сони тегишли орган ва институтлар томонидан тақдим этилган маълумотлар (масалан, кўпчилик мамлакатларда меҳнат биржаларининг статистикаси) асосида ҳисобланади, ишчи кучи эсааҳоли
меҳнатга лаёқатли ёшга йетмаган шахслар;
махсус муассасаларда сақланаётган шахслар (қамоқхоналар, руҳий касалликлар шифохоналарида ва ҳоказо);
ишчи кучи таркибидан чиқиб кетган шахслар (нафақачилар, меҳнат лаёқатини ё4қотганлар ва ҳоказо).
Бу йўл билан ҳосил қилинган ишсизлик даражаси кўрсаткичи соф арифметик кўрсаткичдир.
Ишсизликнинг ижтимоий-иқтисодий оқибатларини баҳолашда унинг мамлакат иқтисодиётига ҳам, унинг ижтимоий муҳитига (иқлимига) ҳам таъсир кўрсатувчи турли кўринишларини коъпЬ чиқиш зарур.
Ишсизлик уч хил бўлади:
фриксион (кўнгилли);
таркибий;
циклик (даврий).

Фриксион ишсизлик - ишсизликнинг бу тури кўнгилли ишсизликдир.

Фриксион ишсизликни қуйидаги сабаблар келтириб чиқаради:
аҳолининг бевосита (географик) кўчиб юриши - киши янги жойга кўчиб ўца, кўчиш пайтида, унгача ва ундан кейин маълум муддат ишсиз бўлиб туради;
касбий қизиқишларнинг (манфаатларнинг) алмашинуви, қайта ўқиш, қайта малака олиш;
инсоннинг шахсий ҳаётида янги босқичларнинг бошланиши (ўқиш, фарзандли бўлиш ва ҳоказо).
Кўнгилли ишсизлик иш қидириш ва кутиш билан боғлиқдир. «Фриксион» атамаси меҳнат бозорида маълум бир тебранишлар бўлиб туришини, меҳнат бозоридаги мувозанатга бир зумда эришиб бўлмаслигини таъкидлайди.
Aммо бу оддий меъёрдаги эмас, балки ижобий ҳолатдир, чунки фриксион ишсизликнинг мавжудлиги меҳнат бозорининг мослашув- чанлигини ва унинг ҳар бир иштирокчиси ўз ҳатти-ҳаракатларида танлов эркинлиаиеа эга эканлигини кўрсатади: кенг .жтимоий сиёсат юқорироқ ҳаа тоМанадиган ёки янада қизиқарлироқ иш қидмш ҳолатида узоқроқ қолиш имкониятини беради, бу эса давлат .жтимоий-,қтисодий cивосатинина катта ютугМ ҳисобланади.
Таркибив ишсизлик - ишсизликнинг бу тун иқтисодиётнмг таркибий ўзгаришларига, демак, ишчи кучига боМган талабнинг таркибий ўзгаришига бог лиқдир.
Маълумки. меҳнатга боМган талаб ҳосдавий характерга эгадир. У мазкур меҳнат уни қайси товар ёки хизматни ишлаб чиқаришда ёки кўрсатишда қўлланилса, шу товар ёки хизматга бўлган талабга боc лиқдир Демак. иқтисодийтдаги таркибий ўзгаришлар ишчи кучига боМган талабда ҳам таркибий ўзгаришлар юз беришига олиб келади. Масалан. бирор бир тармоқ таркибий инқирозда боМса, шу тармоқ ходимларининг меҳнатига боМган талаб ҳам кескин қисқаради. Aйни пайтда меҳнатга боМган талаб аwалги даражада қолиб, меҳнатга бо Иган талабдан орта бошлайди, натижада таркибий ишсизлик вужудга келади.
Таркибий ишсизлик ҳақида сўз кетганда, одатда эскирган касб эаалариаа хос боМган ишсизлик мисол қилиб келтирилади. Улар «оМаётган» тармоқ вакиллари боМадилар ёки ишлаб чиқаришнинг бошқа омиллари таъсирида сиқиб чиқариладилар. Масалан, меҳнатнинг ўмини капитал босиши мумкин, натижада меҳнатга бо лган талаб сусаяди.

Таркибий ишсизлик тушунчасига «тирик», лекин муаммоларга , элган тармоқлардаги таркибий инқирозлар оқибатида вужудга э иган ишсизликни ҳам киритиш лозим. Масалан, конверсия оқибатида Россиядаги ушбу тармоқламинг кўплаб ишчилари таркибий ишсиз боМиб қолдилар.

Фриксион ва таркибий ишсизликнинг умумий жиҳати шуки, уларнине иккови ҳам ҳар қандай мамлакатнинг иқтисодиётида муқаррар равишда вужудга келади. Бунда фриксион ишсизлик даражаси қиймати меҳнат бозоридаги аҳолининг ижтимоий-иқтисодий имконият даражаларини, таркибий ишсизликнинг кўрсаткичи эса таркиҳий ўзгаришлар даражасини характcрлайди.
Шунингдек. фриксион ва таркибий ишсизлик о ртасида тафовутлар ҳам бор.
Биринчидан, таркибий ишсизлик фриксион ишсизликка нисбатан узоқроққа чолзилади, чунки таркибий инқирозларни қисқа муддат ичида бартараф қилиш қийин.
Иккинчидан, таркибий ишсизларнинг таркиби барқарорроқбўлиб, бу мамлакатдаги ижтимоий-сиёсий вазиятни кескинлаштирувчи зиддиятли гуруҳламинг шаклланишига олиб келиши мумкин.
Учинчидан, агар фриксион ишсизлар учун қайта ўқитиш - уларнинг окз иши бўлса, таркибий ишсизлар, агар улар таркибий инқироз мобайнида иш топишни режалаштирган бўлсалар, мажбурий қайта ўқитишга муҳтождирлар.
Тўртинчидан, кўнгилли, фриксион ишсизликдан фарқли равишда, таркибий ишсизлик ҳар доим мажбурий характерга эгадир.
Умуман, таркибий ишсизлик - бутун мамлакат учун ҳам, ишсизликнинг ушбу тоифасига мансуб бўлган шахслар учун ҳам фриксион ишсизликдан кўра оғирроқ ҳолатдир.
Фриксион ва таркибий ишсизликларнинг йиғиндиси табиий ишсизлик деб аталади1.
«Табиий ишсизлик» атамаси ушбу даражанинг меъёрда эканлигини, иқтисодиётга ичдан хос эканлигини таъкидлаш учун ишлатилади. Бу ишсизликнинг энг яхши даражасидир. Бир томондан, унинг даражаси ресурсларнинг бандлик муаммоси ҳақида гапирадиган даражада юқори бўлмайди, иккинчи томондан, у меҳнат бозорининг мосла- шувчанлигини таъминлаш ва соғлом рақобат элементларини ҳосил қилиш учун йетарлидир.
Табиий ишсизлик - ишчи кучининг зарур ҳолларда қўлланилиши мумкин бўлган зарурий заҳирасидир.
Ишсизликнинг табиий даражаси баъзан тўлиқ бандлик ёки ишсизлик¬нинг нолга тенг даражаси деб аталади. Ушбу таърифда ишсизликнингмазкур даражаси потенсиал ЯлМга, яъни бандлик ҳолатидаги ЯИМга эришиш имконини бериши таъкидланмоқда. Уни график шаклда иқтисодиётда ресурсларнинг, шу жумладан, меҳнат ресурсларининг тўлин бандлик даражасини характерловчи Ялпи таклиф эгри чизиғининг вертикал қисмида кўриш мумкин.
Ишсизликнинг табиий даражаси шунингдек ишсизликнинг инфляцияни тезлаштирмайдиган даражаси (НAРУ - нот-аccелерутинг-инфлатион-ратc-оф унемплоймент) деб ҳам аталади. Бу ном машҳур мақсадлар дилеммасининг - инфляцияга қарши кураш ёки ишсизликка қарши кураш муаммосининг таҳлилидан ҳам келиб чиқади. Қисқа муддатли оралиқларда бу икк вазифани бир пайтда бажаришнинг имкони йўқ.
Aгар ҳукумат инфляцияга қарши кураш вазифасини қўйса, чеклаш сиёсати олиб борилади. У эса ишлаб чиқаришни секинлаш- тиришга олиб келиб, оқибатда ишсизликни кучайтириб юборади.
Aгар ҳукумат ишсизликка қарши кураш вазифасини қўйса раг4батлантириш сиёсати олиб борилиб, у эса инфляцияга олиб келади, яъни ишсизлик ҳам, инфляция ҳам бир пайтда паст даражада бўла олмайди. Бироқ, агар ишсизликнинг иқтисодиётга хос бўлган табиий даражаси ҳақида гап кеца, бундай ўзаро бог4лиқлик кузатилмайди.
Ишсизликнинг табиий даражаси зарурдир. Бу ишсизликнинг энг паст ва айни пайтда инфляцияга мутлақо таъсир қилмайдиган даражасидир. У меҳнат бозорининг ички эҳтиёжи сифатида инфляцияни тезлаштирмайди.
Ишсизликнинг табиий даражаси ўзининг муайян кўрсаткичларига эгадир. Ривожланган мамлакат учун ишсизликнинг табиий даражаси
ўртача4-5 фоизни ташкил қилади. Бу баҳо ўзгариб туради, чунки ишсизликнинг табиий даражасига бир қатор омиллар таъсир қилади:
давлатнинг ижтимоий сиёсати (юқори ижтимоий нафақалар фриксион ишсизликнинг ўсиши ҳисобига табиий даражани оширади: кишилар узоқроқ муддатгача ишсиз боМиб қола оладилар);
аҳолининг бандликка мойиллигини кўрсатувчи руҳий кайтиятлан (бу тарихий, миллий, минтақавий хусусиятлар билан богМиқ боииши мумкин);
касаба уюшмаларининг мавқеи (позисиялари) - (кучли касаба уюшмалари меҳнат бозорига давлатнинг юқори ижтимоий нафақаларидек таъсир коърсатади);
ишчи кучининг демографик таркибининг ўзгариши (ишчи кучи таркибида аёллар ва ёшлар кўпайиб бормоқда, ваҳоланки улар фриксион ишсизлик даражаси юқори бўлган шахслардаир- туеъруа та"тиллари, олқитиш ва ҳоказо).
Бироқ амалда ишсизлик табиий даражадан юқори боМиши мумкин Бу эса циклик (даврий) ишсизлик мавжудлигини кўрсатади.
Циклик ишсизлик - иқтисодий циклнинг сўниш босқичи туфайли вужудга келган ишсизликдир. Сўниш босқичида ишлаб чиқаришнинг фаоллиги сусаяди, ай рим корхоналар ёпилади, натижада ишсизлик ортади. Ишсизликнинг амалий ва табиий даражалари ўртасидаги фарқ циклик ишсизлик кўрсаткичини ташкил қилади1.
Циклик ишсизлик - салбий иқтисодий ҳодисадир. Унинг борлиги иқтисодиётнинг тўлиқ бандлик даражасида фаолият кўрсатмаётганлигини, демак, ЯлМнинг потенсиал даражасига эришилмаётганлигини билдиради.
Циклик ишсизлик кўрсаткичлари ғоятда турли-туман болиб, сўниш- нинг интенсивлигига богииқ равишда ўзгариб туради. AҚШда Буюк депрессия даврида циклик ишсизлик даражаси 25 фоизгача йетган.
Aгар ишсизлик табиий даражадан юқори боМиши мумкин боиса, яъни циклик ишсизлик пайдо бо"лиши мумкин бо Иса, у ҳолда о рин 1 савол туғилади: ишсизлик табиий даражадан паст ҳам боис 1 мумкинми? Бозорнинг бундай ҳолати о ъта то лиқ бандлик деб ата а 0ъта то6лиқ бандлик иқтисодиёти алоҳида бир шароитда турган масалан, уруш ҳолатида турган мамлакатлар учун н0^ма ҳисобланади. Бу ҳолатда меҳнат бозоридаги бундай о а иқ сабаблар йўқлигида пайдо боклади.

Aгар ўта тўлиқ бандлик оддий иқтисодий шароитларда ҳам анча узоқ муддат давом эца, демак, меҳнат бозори мослашувчан эмас, иқтисодиётдаги инфляция даражаси эса жуда юқори, деган хулоса келиб чиқади. Демак, оЧа тўлиқ бандлик - ноқулай иқтисодий ҳолатдир.

лшсизликни келтириб чиқаручи сабаблар
лқтисодиётчилар орасида ишсизликнинг сабабларига ягона қараш йўқдир. Ишсизликнинг қуйидаги асосий сабабларини кўрсатиб ўтиш мумкин:
аҳолининг ҳаддан ортиқ кўплиги (умуман олганда жаҳон иқтисодиётида меҳнат ортиқчалиги кузатилмоқда, аҳоли сонининг кескин ортиши эса бунга сабаб бўлмоқда);
иш ҳақи ставкаларининг касаба уюшмаларининг ҳаракатлари ва аҳолининг ижтимоий-иқтисодий фаоллиги босими остида мувозанат даражасидан юқори белгиланиши;
фан-техника инқилоб даврида меҳнатнинг капитал томонидан сиқиб чиқарилиши;
меҳнат бозорида монопсониянинг мавжудлиги (меҳнатга ҳақ тўлаш шартларини монопсонист корхоналар белгилайди ва бандлик ҳажмини камайтиради);
тўловга лаёқатли талабнинг пастлиги (товар ва хизматларга бўлган талабнинг йўқлиги меҳнатга бўлган талабни сусайтириб юборади, чунки у ҳосилавий характерга эга боииб, ишсизлик унинг сабабидан вужудга келади).
Бу сабабларнинг барчаси охир-оқибатда ишсизликни келтириб чиқаради ёки унинг янада ривожланишига сабаб бўлади. Бу ҳодисанинг назоратдан чиқиб кетиб ривожланиши жиддий макроиқтисодий оқибатларга олиб келиши мумкин.
Ишсизликнинг ижтимоий-иқтисодий оқибатлари
Ишсизликнинг биринчи оқибати — потенсиал ЯлМ даражасидан ортда қолиш, яъни маҳсулотни йетарли ишлаб чиқармасликдир. 1960-йилда америкалик иқтисодчи A.Оукен ушбу феномен устида тадқиқотлар о тказди. Улкан статистик материални таҳлил қилиб чиққач, у қуйидаги хулосага келди: циклик ишсизлик кўрсаткичи билан амалий ЯлМнинг потенсиал ЯлМ даражасидан ортда қолиши ўртасида барқарор ўзаро бог лиқлик мавжуд экан. У ўз ҳисоб-китоблари асосида Оукен қонуни деб номланган қоидани асослаб берди.