Ижтимоий ва иқтисодий фанлар” кафедраси

6- МАВЗУ: МАКРОИҚТИСОДИЁТГА КИРИШ

Мавзунинг ўқув мақсади:

Талабаларcла макроиқтисодиётга кириш ва макроиқтисодиёт фанинуиг келиб чиқиш ларихи, макроиқтисодиёт ва микроиқтисодиёт тушун-чалари, макроиқтисодиёт фанининг предмети, об экти ва иқтисодий ё 'налишдаги бошқа фанлар билан алоқаси, ресурслар, товарлар ва хизматлар ҳамда даромадларнинг доиравий айланиши ҳақида билирн ва ко 'никмаларни шакллантиришдан иборат.
Тушунчалар ва таянч иборалар
Макроиқтисодиёт, микроиқтисодиёт, к/ассик мактаб вакиллари, Кейнс мактаби вакиллари, монетаристлар, математик моделлаштириш, ресурслар, товарлар ва хизматлар ҳамда даромадларнинг доиравий айланиши.
Асосий саволлар

1. 
   Макроиқтисодиётга кириш ва макроиқтисодиёт фанининг келиб чиқис микроиқтисодиёт ва микроиқтисодиёт тушунчалари Макроиқтисодиёт фанининг предмети, объекти ва иқтисодий йўналишдаги бошқа фанлар билан алоқаси ... .
   

Ресурслар, товарлар ва хизматлар ҳамда даромадлармнг доиравий айланиши.
Касаллар қанчалик кўп бўлса, физиология ва патологияда ҳам шунчалик ютуқларга эришилади. л932-йилдаги Буюк Депрcссия натижаси ўлароқ ҳозирги ўрганилаётган макроиқтисодиёт фани юзага келди.
Пол Самуелсон, америкалик иқтисодчи Макроиқтисодиётга кириш Илк бобда таъкидланиб ўтилганидек, макроиқтисодиёт фани бутун иқтисодий тизимнинг фаолият олиб боришини оърганади.
Макроиқтисодиётни ўрганиш об'екти миллий даромад ва умумий маҳсулот, иқтисодий оъсиш ва умумий бандлик даражаси, ялпи талаб ва ялпи таклиф, истеъмол ва харажатлар ва бошқа кўрсаткичлар ҳисобланади. Иқтисодиёт назариясининг доимий саволлари-нима?, қандай?, ким учун ишлаб чиқариш керак? деган тушунчалар, аввало микро­иқтисодиёт миқёсида тахмин қилинадиган бўса, макроиқтисодиётда миллий иқтисодиёт даражасида ўрганилади.
Макроиқтисодиёт фанининг келиб чиқиш тарихи
Макроиқтисодий масалаларга илмий ёндашиш харакатлари биринчи бўлиб ХВ111 асрда рўй беришига қарамасдан, макроиқтисодиёт фани фақат ўтган асрнинг 30-40 йилларида алоҳида назария сифатида шаклланади. Бунга сабаб буюк депрессия номини олган АҚШ ва бошқа капиталистик мамлакатларда 10 йиллар давомида рўй берган иқтисодий инқироз бўлади. Унинг натижасида кcфп Ғарб мамлакатларида ишлаб чиқаришнинг пасайиши ва ўша кузатилмаган ишсизлик даражаси келиб чиқади. Бундан ташқари, биринчи жаҳон урушидан сўнг мазкур » кечаётган хукуматнинг демократлаштириш жараёниларни жойланишлда катла рол ўйнайди. Демократик хукумат пасайиши бўлади.
Талабаларда миллий ҳисоб (тизими, макроиқтисодиётга кириш, асосий миқдорий коърсаткичлат, асосий қийwиат макроиқжтисодий ко 'рсаткичлари ва улларинг хусусиятлари ҳақида билим ва ко ъникмалами шакллантиришдан иборат.
Тушунчалар ва таянч иборалар
Асосий саволлар
Миллий ҳисоб тизими
Асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар: миқдорий
Асосий макроиқтисодий коърсаткичлари: қиймат
ЯлМни ҳисоблаш усуллари.
Очиқ ва ёпиқ иқтисодиёт тушунчалари
Милллий ҳисоб тизими
Макроиқтисодиётда ишлаб чиқариш ҳажмини аниқлашда миллий ҳисоб тизими кўрсаткичларидан фойдаланилади. Миллий ҳисоб тизими- давлат томонидан умумиқтисодий фаолиятни таҳлил қилиш мақсадида йиғилган маълумотлар тўпламидир. Миллий ҳисоб тизими универсал характерга эга бўлиб, турли мамлакатларда маълумот алмашинуви жараёнида фойдаланилади ва халқаро таққослаш имконини беради.
Милллий ҳисоб тизимига қуйидаги асосий кўрсаткичлар киради:
Ялпи ички маҳсулот
Ялпи миллий маҳсулот
Соф ички маҳсулот
Миллий даромад
Шахсий даромад
Тасарруфдаги даромад
Макроиқтисодий муаммолами коъриб чиқишдан оИдин, макроиқти­содиётда ўрганиладиган кўрсаткичлар билан танишиб чиқиш керак. Малумки, бозор мувозанатини, талаб ва таклифни таҳлил қилишда қиймат ўлчови сифатида миқдор ва нархни кўриб чиққан эдик, энди мак­роиқтисодиётда қиймат ўлчови нималар бўлади деган савол тугилиши табиий.
Асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар миқдорий таркиб
Қандай макроиқтисодиётда миқдорий ва нархни баҳолаш кўрсаткичлари бола олади? Аwало, миқдорий кўрсаткичларни аниқлаймиз.
Ялпи ички маҳсулот , бу бир мамлакат ичкарисида маълум вақт давомида ишлаб чиқарилган пировард товар ва хизматларнинг бозор нархларидаги қийматларининг йиғиндисидир'.
Мамлакат ичкарисида яратилган хар қандай товар ёки хизмат, у миллий ёки хорижий корхонада ишлаб чиқарилганлигидан қатъий назар, ЯлМ таркибига киритилади.
Қоидага кўра ЯИМ йиллик ҳисобланиб, баъзида зарурият туғулса, чораклар интервалида ҳам аниқланиши мумкин.Баъзида ЯИМ билан биргаликда ЯММ ҳам ҳисобланади.
Ялпи миллий маҳсулот бу мамлакат резидентлари томонидан маълум вақт мобайнида ишлаб чиқарилган пировард товар ва хизматларнинг бозор нархларидаги қийматларининг йиг6 индисидир. ЯММга мамлакат ичкарисидаги ҳамда хориждаги ушбу мамлакат резидентлари, корхоналари томонидан яратилган товарлар ва хизматлар йиғиндиси ҳам киритилади.
Юқоридаги таърифлардан ЯИМ ва ЯММнинг фарқли томонлари, яъни географик ёндашув ва миллийлик ёндашувлари билан ажралиб туришини билиб олиш қийин эмас.Агар мамлакатда ёпиқ иқтисодиёт ҳукм сурадиган бўлса,табиийки ЯИМ ва ЯММлар миқдори тенг боиади.
Очиқ иқтисодий мамлакат доирасида эса мазкур мамлакатда норезидентлар ишлаб чиқарган товар ва хизматлар йиғиндиси ва шу билан бирга резидентларнинг мамлакатдан ташқарида ишлаб чиқарган товар ва хизматлар йиғинидси ҳисобга олинади.
Масалан. Бувук Британивада ишлаб чиқарилган француз компаниясининг мабсулоти. Франция учун ялпи миллий даромад таркибида вотса, Бувук Брилания учун эса ЯфМ таркибига киритилади.
Агар мамлакат ташқарисидаги резидентлар даромади мамлакат ичкарисидаги даромадидан юқори бўлса, мазкур мамлакат ЯММ и ЯлМдан юқори бў лади.
Мамлакат ичидаги норезидентлар даромади, мамлакат ташқари­сидаги резидентлар даромидидан юқори бўИса, мос равишда ЯИМ ЯММдан катта болади.
Охирги йилларда кўпгина мамлакатларда ЯММ миқдори ЯлМ­дан вуқорилиги аниқланмоқда. Россия, АҚШ ҳамда Япония каби ривожианган мамлакатларда миллий ҳисоб тизимида ЯММдан фойдаланилиб келмоқда.
Асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар: қиймати бойича
Асосий макроиқтисодий кўрсаткичлами қиймати бўйича ҳисоблаганда номинал ва реал макроиқтисодий кўрсаткичлардан фойдаланилади. Уларни фарқлаш учун номинал ва реал ЯИМ мисолини кўриб чиқамиз.
Номинал ЯИМ-бу ЯлМнинг жорий нархларда ифодаланган кўрсаткичидир.
Реал ЯИМ-бу ЯИМнинг базис даврдаги нархларда ифодаланган кўрсатгичидир.
Мавзу бўйича мисол ва масалалар
Айтайлик,миллий ишлаб чиқариш 2 та маҳсулотни ўз ичига олади. Х-исте'мол товари,Й-инвестиция товари.Жорий йилда 350 бирлик Х товари донаси 1 доллардан ва Й товар 10 бирлик 5 доллардан ишлаб чиқарилди.Жорий йилнинг охирига келиб 5 бирлик фойдаланилган инвестицион товарлар янги тур товарларига алмаштирилиши керак.
Ҳисобланг: ЯлМ; СИМ; Соф ва Ялпи инвестиция миқдорини.
2. Қуйидаги маълумотлар мавжуд; Реал ЯИМни ҳисобланг

Йиллар	Номинал ЯИМ, млрд доллар	Нархлар индекси даражаси, %	Реал ЯИМ, млрд доллар
1-йил	180	120
2-йил	65	95
3-йил	93	100

ЯИМ - 5000 доллар. Истеъмол харажатлари - 3200 доллар, давиат харажатлари - 900 доллар, соф экспорт - 80 доллар. Ҳисобланг.

Соф ва Ялпи инвестиция миқдорини;
Экспорт 350 долларга тенг боиганда импорт миқдорини; в) Амортизатсия 150 долларга тенг бо Уганда СИМни.
Жадвал маълумотлари бўйича қуйидагиларни ҳисобланг:

харажат оқимлари бўйича ЯИМ ҳажми; даромад оқими бўйича ЯИМ в) СИМ ҳажми;	г) МД ҳажми.
Ҳисоб	Млрд.пул бирл
Корпорасияларнинг тақсимланмаган фойдаси	10
Соф экспорт	20
Дивидендлар	105
Корпоратсияларфойдасига солиқ	10
Давиат хариди	1000

Алоҳида қўйилмалардан даромад	340
Фоиз	400
Ижара тўлови	25
Ялпи инвестициялар	610
Ёлланма ишчиларнинг иш ҳақи	3140
л*изнесга билвосита солиқлар	400
Исте'мол қилинган капитал ҳажми	500
Шахсий истеъмол харажатлари	3300

Келтирилган малумотларга асосланиб ялпи ички маҳсулот кўрсаткичини аниқланг:

л.Иш хақи-183,2
Экспорт ҳажми-15,3 3 .Амортизатсия-12,7
Давлат хариди- 57,4
Бизнесга эгри солиқлар-13,3
Транферт тўловлари-14,8 7.Импорт ҳажми- 12,4
Фойда солиғи-40.8
9.Шахсий истемол харажатлари- 223,1
Соф инвестициялар-56,2
2014 йилда ЯИМ 300 млрд. сўмни ташкил этди. Бир йилдан сўнг дефлятор 1.2 мартага ортди, реал ЯИМ эса 10 % га ўсди. 2015
йилги номинал ЯИМ ҳажмини топинг( 2014 йил -базис йили).
ЯЛПИ ТАЛАБ ВА ЯЛПИ ТАКЛИФ МОДЕЛИ-бу
Мавзунинг ўқув мақсади:
Талабаларда ялпи талабва унга та ъсир этувчи омиллар, ялпи таклиф ва унга та 'сир этувчи омиллар, “АД-АС" модели, нархларнинг ноеластиклиги самараси хусусиятлари ҳақида билим ва кўникмаларни шалдлантиришдан иборат.
Тушунчалар ва таянч иборалар
Ялпи талаб, Ялпи таклиф "АД-АС" модели, Нархлар даражаси йинклаштириш, ялпи талаб эгри чизиғ, фоиз ставкаси самараси, Бойлик самараси, ялпи таклиф, ялпи таклиф эгри чизиғ, Вертикал кесма, Оралиқ кесма, Горизонтал кесма, Нархларнинг ноеластиклиги самараси.
Асосий саволлар
Ялпи талабва унга таъсир этувчи омиллар
Ялпи таклиф ва унга таъсир этувчи омиллар
“АД-АС” модели
Нархларнинг ноеластиклиги самараси
Давлатнинг макроиқтисодий бошқарувининг асосий вазифаси макро- иқтисодий барқарорликни таъминлашдан иборат. Макроиқтисодий барқарорлик деганда иқтисодий инқирозларга барҳам бериш, иқтисодий тараққиётни ифодаловчи кўрсаткичларни муайян даражада сақлаб туриш ва иқтисодиётни соғломлаштириш тушунилади.
Ялпи талабва унга таъсир этувчи омиллар
Ялпи талаб бу - турли нархлар шароитида давлат; уй хожаликлари, корхо- налар сотиб олиши мумкин бо 4гатт товар ва хизматларнингялпи хажнтидир.
Хар қандай бозордаги вазият талаб ва таклифга, яъни улар ҳаж- мининг ўзгарига богМиқ бо4ади. Улар о4ртасида юзага келган нисбат о з кетидан нарҳларнинг ўзгаришига ва аксинча, нархларнинг (у ёки бу томонга) тебраниб туриши талаб ва таклиф ҳажмига бевосита та сит қилади. Бундай таъкидлаш фақат қандайдир бир алоҳида маҳсулот ёки хизматга оид боклмайди, балки умуман миллий бозорга ҳам таалуқ- лидир. Бундай бозордаги талаб алоҳида ҳаридорлар истаги ва сотиб олиш қобиляти кўринишида боМмасдан, барча ҳаридорларнинг бирлаштирил- ган талаби сифатида амал қилади ва макро даражадаги истеъмол қобил- ятини акс эттиради.таклиф эса миллий ишлаб чиқариш ялпи хажмининг таклифи сифатида бозорга чиқади.
Шундай қилиб, ялпи талаб шу хўжалиги, корхоналар, ҳукумат ҳамда хорижий хандориарнинг миллий ишлаб чиқарилган товар ва хизматларга бўлган талабидир.
Нархлар даражаси деганда, иурли хил товар ва хизматларнине алоҳида нархларини умумлаштирувчи жами нарх тушуниладл
Нархларни нархлар даражасига, жами истеъмолчиларнинг тўлов қобиляти талабини жами талабга, барча товар ва хизматларни эса миллий ишлаб чиқаришнинг реал хажмига бундай бирлаштириш йириклаштириш деб аталади. Кўрсаткичларни йириклаштиришнинг бу усулидан макро­иқтисодий тадқиқотларда тез-тез фойдаланиб турилади. Макродаражада иқтисодиётни усиз тасаwур қилиб бўлмайди. Ялпи талаб ва ялпи таклиф, ҳамда нархлар даражаси барча макроиқтисодий моделлар тузилишининг асоси ҳисобланади. Оддий кўринишда кўрсаткичларнинг ўзаро бир- бирига боғлиқлиги график ёрдамида акс эттирилади. Нархиар даражаси

расм. Ялпи талаб эгри чизиғи

Чизмадан кўриниб турибдики, нархларнинг ўзгариши ялпи талабга акс таъсир кўрсатади, яъни, нархлар даражасининг ўсиши ўз ортидан ялпи талабнинг қисқаришини келтириб чиқаради ва аксинча. Ваҳоланки, ялпи таклиф нарх даражаси қанча юқори бўлса, шунча кўп бўлади.
Ялпи талаб эгри чизиғива унга таъсир этувчи омиллар: нархга боғлиқ ва боғлиқ бўлмаган омиллар
Нархлар даражаси ва ялпи талаб ўртасида тескари боғлиқлик мавжуд бўлиб, нархларнинг ўсиб бориши билан ялпи талаб қисқариб боради ва аксинча, нархиар даражаси қанчалик паст бўлса харидорлар ко проқ товар ва хизматларни сотиб олишни истаб қолишади. Ушбу бог лиқликни чизма кўринишида ифодалаш мумкин. Нархлар даражаси ва талаб қилинган миллий маҳсулот ҳажми ўртасида бог 'лиқликни ифода этувчи чизиқ ялпи талаб эгри чизиғи деб аталади.
1 алоҳида товарга бўлган талаб эгри чизиғига ўхшаш кўринишга эга. аммо энди унга талаб эгн эҳ.зиг , ёналишини белгилаб берувчи даромад самараси ёқ. Ўринбосар товарлар самараси каби нарх омиллари таъсир кўрсатмайди. Ялпи татаб эгри чизиғи юналишига қандай омиллар таъсир қилади?
Булар аввало қуйидаги нарх омилландир.
1. Фоиз ставкаси самараси;
2. Бойлик самараси;
Импорт харидлар самараси Фоиз ставкаси самараси шуни билдирадики, агарда мамлакатда пул массаси ҳажми доимий деб фараз қилинса, нархлар ўсиб бораётган бўлса, бундай ҳолатда аҳоли ва корҳоналарнинг ҳаракатлари учун кўпроқ пул керак болади. Бу эса пулга болган талабни оширади, демак унинг нархи, яъни фоиз ставкаси кўтарилади.
Ўз навбатида, юқори даражадаги фоиз ставкасида, аҳоли ва тадбир- корлар ўз ҳаражатларини қисқартириб, жамғармаларни банкка қўйишни афзал кўришади. Шундай қилиб, нархларнинг ўсиши пулга бўлган талабни ко 'пайтириб фоиз ставкасини кўтарилишига олиб келади ва шу туфайлимиллий маҳсулотнинг реалҳажмига бо4ган талабни қисқартираду.
Бойлик самараси шуни билдирадики, нархлар даражасининг ўсиши билан жамғарилган пул активларининг (ҳисоблардаги омонатлар, облигатсиялар) реал харид қобиляти тушиб кетади. Яъни аҳоли тобора камбағаллашиб боради ва табиийки у ўзининг товар ва хизматларни сотиб олишга кетадиган ҳаражатини қисқартиради. Натижада ялпи талаб ҳам камаяди.
Импорт харидлари самараси деганда шуни тушуниш лозимки, қачонки нархлар даражаси хорижий нархларга нисбатан ошиб борса, мамлакатда ишлаб чиқарилган маҳсулотларга бўлган талаб камаяди, импорт маҳсулотларига эса талаб ошади, яъни миллий маҳсулотга бо лган эҳтиёж қисқаради. Мамлакатда нархлар даражасининг пасайиши импортнинг камайишига ва экспортнинг кенгайишига сабаб бўлади ё л ошқача айтганда миллий маҳсулотга бўлган талабни оширади.