Ijtimoiy hodisa


Kasal – betob, notob, bemor, nosog‘, xasta, og‘riq Tovush –


Download 451.19 Kb.
bet38/49
Sana27.06.2023
Hajmi451.19 Kb.
#1657197
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   49
Bog'liq
Ijtimoiy hodisa deyiladi. Til jamiyat a’zolari yordamida shaklla

Kasal – betob, notob, bemor, nosog‘, xasta, og‘riq
Tovush – un, sas, sado, nido, sazo
Ovqat – taom, oziq, tomoq, xo‘rak, yemish, ne’mat
Tayyor – muhayyo, taxt, shay, hozir
Vaqt – payt, zamon, fursat, mahal, chog‘, kez, kezak, mavrid, palla, muddat, dam, on, lahza
Vatan – mamlakat, yurt, diyor, el, mulk
§ PARONIMLAR



  • Shakli va talaffuzi bir-biriga o‘xshash va yaqin bo‘lib, bir harf yoki bir belgi bilan farqlanib, ma’nolari turlicha bo‘lgan so‘zlar paronimlar deyiladi: asr-asir, chopon-cho‘pon;

  • Paronimlar bir xil so‘z turkumi doirasida yoki turli xil so‘z turkumi doirasida bo‘lishi mumkin: zirak (ot) – ziyrak (sifat), chopon (ot) – cho‘pon (ot);

  • Paronimlarni ikki xil yozilishga ega bo‘lgan, ammo ma’nosi bir xil bo‘lgan dubletlardan farqlash kerak: aroba-arava, gado-gadoy, boyqush-boyo‘g‘li, kaptar-kabutar, ajdar-ajdaho – DUBLET

  • Paronimlar badiiy adabiyotda qofiya sifatida ishlatiladi:



PARONIM SO‘ZLAR LUG‘ATI


abad-abadiy obod-farovon
abro‘-qosh obro‘-hurmat
abzal-otning egari afzal-ma’qul
ablaq-ola-bula ot ablah-razil
adash-ismdosh odosh-tamom
adib-yozuvchi adip-to‘n mag‘zi
adl-adolatli adil-tik
azm-qaror qilmoq azim-katta
azot-birdan ozod-hur, erkin
ayrilik-ayribop yog‘och ayriliq-hijron
alam-dard a’lam-diniy arbob
aliment-to‘lov element-modda
alpoz-holat alfoz-lafzning ko‘pligi
artish-tozalash archish-ajratish
amr-buyruq amir-podshoh
anonim-sirli, imzosiz xat omonim-shakldosh
angar-dala angor-chehra
anqo-afsonaviy qush anqov-ongsiz
ariq-soy oriq-ozg‘in
arkon-davlat arboblari arqon-ip
arpa-don arfa-cholg‘u asbobi
asl-asos, negiz asil-haqiqiy, tabiiy
ahl-aholi ahil-inoq
ayon-ma’lum a’yon-amaldor
bazo‘r-zo‘rg‘a bazur-bemalol
bayon-insho boyon-boylar
bal-raqs kechasi ball-baho
banda-odam bandi-tutqun
bank-muassasa banka-idish
bob-asar bo‘limi bop-mos
bod-kasallik bot-tez-tez, yana
borlik-mavjudlik borliq-olam
buqa-ho‘kiz buq’a-hujra
burj-12 burj burch-majburiyat
burish-burmoq burush-ajin
ko‘lanka-soya ko‘laga-sharpa
lahm-suyaksiz go‘sht lahim-yerosti yo‘li
laxcha-cho‘g‘ lahja-sheva
mavze-hudud mavzu-tema
mavhum-noaniq mafhum-fahmlangan
moda-hayvon jufti modda-element
may-sharob moy-yog‘
ma’tal, mahtal-intizor matal-maqol
mahal-payt mahol-qiyin
milk-tish eti mulk-boylik
nasha-narkotik nash’a-huzur
nufuz-obro‘ nufus-shahar aholisi
nukta-nozik so‘z nuqta-tinish belgisi
nar-qush erkagi nor-bir o‘rkachli tuya
nav-tur nov-tarnov
otalik-otaligi otaliq-homiy
oqim-harakat yo‘li oqin-baxshi
oqlik-oq rang oqliq-sut mahsuloti
og‘u-zahar og‘uv-og‘moq
pay-muskul poy-juft
pakt-siyosiy shartnoma fakt-dalil
palak-1.poya 2. so‘zana. falak-osmon
pocha-shimning pasti pochcha-kuyov
qazi-ot go‘shti qozi-diniy arbob
qayd-yozib qo‘ymoq qayt-qusmoq
qiymat-narx qimmat-bahosi baland
qism-parcha qisim-siqim
qulp-to‘liq ochilmoq qulf-zamok
qurt-hasharot qurut-suzma
quruq-nomsiz qo‘riq-ochilmagan yer
ravon-tekis rovon-ayvon
razm-nigoh ramz-timsol
raso-to‘liq rosa-juda
salloh-qassob saloh-to‘g‘ri
sazo-tanbeh sado-ovoz
siqim-bir qisim sig‘im-hajmi
siyoq-ko‘rinish siyoh-suyuqlik
sob-tugash sop-dasta
sudxo‘r-foydaxo‘r sutxo‘r-sut ichuvchi
suvoq-suvash shuvoq-o‘simlik
sus-moyil bo‘lmoq sust-sekin
surgin-surmoq surgun-badarg‘a
tabaqa-bo‘linish tavaqa-eshik qanoti
tanbur-dutor tambur-dahliz
tang-nochor tong-ertalab, (ajab)
taassub-qattiq berilish taassuf-afsus
tib-tibbiyot tif-kasallik
toblanmoq-quyoshda qoraymoq tovlanmoq-yaltiramoq
to‘pon-qipiq to‘fon-dovul
ulish-ulimoq ulush-hissa

buyuk-ulug‘ buyuq-qattiq shamol
davo-shifo da’vo-arz, shikoyat
dakki-tanbeh daqqi-charchagan
dala-maydon dalla-qo‘shmachi ayol
dard-alam dart-qarg‘ish
dafna-lavr yaprog‘i dafina-xazina
daha-hudud daho-dohiy
diplomat-elchi diplomant-diplom ishi yozayotgan talaba
dust-zaharli poroshok do‘st-o‘rtoq
esiz-attang essiz-esi past
emakdosh-hamkasb emikdosh-emizishgan
fasad-bino oldi fasod-yiring
ganj-xazina ganch-naqsh
gilos-meva go‘los-to‘q jigarrang
go‘sh-quloq go‘sht-et
halak-charchagan halok-o‘lmoq
halal-halaqit halol-pok
harf-alifbo harif-dushman
haram-aysh-ishrat xonasi harom-nopok
izn-ruxsat izm-mayl, xohish
ijobiy-yaxshi ijodiy-ijodga xos
ilk-dastlabki ilik-suyuqlik
istilo-bosib olish istiloh-termin, atama
jazlik-jaz jazliq-egar tag matosi
jayron-kiyik jiyron-qizg‘ish ot
jodi-qirqadigan asbob jodu-sehr
juda-rosa judo-ayrilmoq
kaft-qo‘l kafti kift-yelka
karta-xarita qarta-qazi, ot go‘shti
kompaniya-shirkat kampaniya-ma’lum muddatda bajariladigan ish
kuzgi-fasl ko‘zgu-oyna
kuy-navo, ohang ko‘y-holat, orzu
ko‘hlik-chiroyli ko‘klik-bahor
undash-undamoq undosh-tovush
urish-urmoq urush-jang
vaqf-madrasa yeri voqif-xabardor
xam-egilgan bosh ham-yuklama
xar-eshak har-olmosh
xirs-ayiq hirs-nafs
xol-nor hol-ahvol
xosiyat-xususiyat hosiyat-hissiyot
xurma-qatiq idish xurmo-meva
yuvindi-yuvinmoq yuvundi-axlat
yaroqsiz-buzuq yarog‘siz-qurolsiz
yetov-yetaklash yettov-yettita
yolqin-olov yorqin-yorug‘
yonilg‘i-benzin yoqilg‘i-ko‘mir
yanoq-chakka yong‘oq-danak
yoriq-teshik yorug‘-nurli
yoq-taraf yog‘-moy
yod-xotira yot-begona
zafar-g‘alaba za’far-sariq rang
zamin-yer zomin-sababchi
ziyrak-aqlli zirak-taqinchoq
yondash-yaqinlashmoq yondosh-parallel
shahid-qurbon bo‘lmoq shohid-guvoh
shivit-ko‘kat shuvut-yuzi qora
chakka-yomg‘ir tomchisi chakki-bekor
chalg‘i-o‘roq cholg‘u-musiqa asbobi
chuchimoq-mazali bo‘lmoq cho‘chimoq-qo‘rqmoq



§ UYADOSH SO‘ZLAR
(Tanosub)
Bir turdagi narsa, belgi, harakatni atab keluvchi, bir ma’noviy guruhga mansub so‘zlardir. Bir mazmuniy uyaga (guruhga) mansub bo‘lgan so‘zlar uyadosh so‘zlar deyiladi, o‘z ichiga oluvchi so‘z esa uya so‘z deb yuritiladi. Tilimizdagi barcha so‘zlar ongimizda ma’lum mazmuniy uyalarga birlashgan holda saqlanadi. Bu esa so‘zlarning xotirada oson saqlanish va nutqiy jarayonda ulardan oson foydalanish imkonini beradi.
- ota, ona, momo, bobo, aka, uka, amaki, tog‘a, amma, xola… (QARINDOSHLIK)
- olma, uzum, anjir, noshvati, shaftoli, o‘rik, olxo‘ri… (MEVA)
- suvoqchi, duradgor, bo‘yoqchi, pardozchi, etikdo‘z, misgar… (KASB)
- ona tili, adabiyot, matematika, fizika, tarix, rus tili, chet tili… (FAN)
- qulun, toy, do‘nan, ot, biya, qorabayir, ayg‘ir, qirchang‘i, baytal… (OT)

17-DARS. ATAMALAR. O‘ZBEK TILINING BOYISH MANBALARI. NOMSHUNOSLIK




§ Atamalar
Ma’lum bir fan yoki kasb-hunar doirasida aniq bir ma’noni ifodalash uchun qo‘llaniladigan so‘zlarga atamalar deyiladi. Atamalar qo‘llanishiga ko‘ra:

  1. ilmiy atama;

  2. kasbiy atama.



ILMIY ATAMA. Ma’lum bir fan doirasida qo‘llanadigan atamalardir. Bunday atamalar 2 xil yo‘l bilan hosil bo‘ladi:

  1. umumxalq tilidagi so‘zlardan ma’nosini maxsuslashtirish orqali hosil qilinadi. Natijada, bunday so‘zlar umumxalq tilida bir ma’noni, fan tilida esa boshqa ma’noni bildiradi: ot, ildiz, hol, fe’l, ega, to‘ldiruvchi va h.k.

  2. boshqa tillardan ilmiy tushuncha uchun atama bo‘lish orqali hosil qilinadi. Bular faqat shu fan sohasidagina ishlatilib, umumxalq tilida ishlatilmaydi: kasr, musbat, manfiy, morfema, fonema, oksid, valentlik, formula.

KASBIY ATAMA. Ma’lum bir kasb-hunar sohasida aniq bir ma’noni ifodalash uchun qo‘llanadigan so‘zlarga kasbiy atama deyiladi.


O‘qituvchilik kasbi atamalari: jurnal, daftar, kundalik, konspekt, yillik ish reja, metodbirlashma, baho va h.k.
Shifokorlik kasbi atamalari: ukol, dori, xalat, retsept, tashxis, patsiyent, palata, narkoz, fonendoskop, farmasevtika
Haydovchilik kasbi atamalari: mashina, shina, oyna, fara, rul va h.k.


MUQOBILLIK ASOSIDA QO‘LLANADIGAN ATAMALAR: aksiyahissa, aksioner – hissador, kanselyariya - devonxona, pechat – muhr, gimn – madhiya, tamojnyabojxona.


§ O‘zbek tili lug‘atining boyish manbalari

O‘zbek tili leksikasi bir qancha manbalar asosida boyib boradi. Ularni, eng avvalo, 2 katta guruhga ajratish mumkin:







ICHKI IMKONIYAT:



  1. ilgari ishlatilib keyin ishlatilmay qolgan so‘zlarni qayta faollashtirish: vazir, noib, hokim, tuman, viloyat.

  2. yasovchi qo‘shimchalar bilan boyishi (bunda yangi so‘z hosil bo‘ladi va til boyiydi): ish+ -la=ishla, pudrat+-chi=pudratchi, kitob+-xon=kitobxon, baxt+-li=baxtli va h.k.

  3. dialektal (shevaga xos) so‘zlarni faollashtirish: mengzamoq – o‘xshatmoq, tenglashtirmoq.



TASHQI IMKONIYAT: O‘zbek tili leksikasi tashqi manbalar asosida ham boyib bormoqda. Dunyoda hech bir til yo‘qki, yangi so‘z hosil qilishda boshqa tillardan so‘z olmasa, o‘zlashtirmasa. O‘zbek tili ham bundan mustasno emas. Keyingi davrda tilimizga yevropa tillaridan bir qancha so‘zlar yangi tushunchalar bilan birgalikda kirib keldi: monitoring, diler, skaner, audit, kompyuter va h.k.
Asosan, boshqa tillardan so‘z olish arab, fors-tojik, rus tillari va boshqa tillar hisobidan amalga oshmoqda.
Aslida, ma’lum bir so‘zning qaysi tildan kirib kelganini topish qiyin. Ayrim so‘zlarning shunday belgilari borki, ular o‘zining qaysi tilga mansub ekanligini “sezdirib qo‘yadi”. Quyida ular bilan tanishamiz.


Arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar:

  1. ikki unli qator yoki qo‘sh qo‘llanadi: mushoira, maorif, shoir, muallim, oila, oid, taomil va h.k.;

  2. tutuq belgisi qo‘llanadi: ta’lim, she’r, ash’or, ma’no, ra’y, mas’uliyat va h.k.;

  3. iy (-viy), -an, -at, -ot qo‘shimchalarini qo‘shish mumkin: ilmiy, axloqiy, dunyoviy, majburan, madaniyat, mavjudot va h.k.;

  4. o‘zakdoshini topsa bo‘ladi: xalq, axloq, xilqat, maxluq, xaloyiq; maktab, maktub, kotib, kitob.



Fors tilidan o‘zlashgan so‘zlar:

  1. so‘z oxirida jarangsiz undoshdan so‘ng “t” tovushi keladi: daraxt, poytaxt, go‘sht, kaft, kift (yelka), past…

  2. kam, poy, bad, ob asoslari qatnashadi: kamtar, kamgap, kampir, poytaxt, poyga, poyabzal, poygak; badbo‘y, badnafs, badro‘y, badjahl; xarob, noyob, kamyob, oftob, obdasta, mirob

  3. quyidagi so‘zlar ham fors-tojikcha: barg, shirin, tilla, gul, qog‘oz, kimxob, murg‘ak, dono, kaptar, panja, farmon, peshona, baho, istara, chorpoya, olov, chopon, kissa, dasta, buqa, jild, oftob, osmon…



Asl turkiy so‘zlar: yig‘och, ko‘k, ko‘klam, buyruq, chechak (gul).
Ruscha-baynalmilal so‘zlar: biznes, broker, diller, firma, budjet, salut…
Xitoycha so‘z: Choy – yashil barg.

Download 451.19 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   49




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling