Ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarni o’rganishda statistik jadvallarni tuzish va tahlil qilish

Yillar Ko‘rsatkichlar	2009	2010	2011	2012	2013	2014
2015
Paxta	3537	3728	3601	3683	3401	3402	3443
Don	5868,8	6401,8	6546,7	6643,1	6735,1	7391,6	7447,1

Chiziqli diagramma yordamida shartnomalarni bajarish sur’atlarini aniqlash va analiz qilish ham mumkin. Bu holda vertikal (ordinata) o‘qqa shartnomada ko‘zlangan topshiriqlar bilan haqiqatda bajarish ko‘rsatkichlari hamda o‘tgan davrda erishilgan darajalar joylashtiriladi (2-grafik).
Shartnomani bajarish ko‘rsatkichlari (yanvardan boshlab to‘plama shaklda)

Oylar	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12
O‘tgan yili	90	180	270	350	440	500	580	630	780	840	900	980
Haqiqiy bajarilishi	60	140	210	370	450	500	570	630	780	860	900	1030
shartnoma	100	200	300	400	500	600	700	800	900	1000	1100	1200

Chiziqli diagramma yordamida variatsion qatorlar ham tasvirlanadi. Bu holda gorizontal o‘qqa qatorning asoslari (variantalar), ya’ni o‘zgaruvchan belgi qiymatlari, vertikal o‘qqa esa ularning uchrashish sonlari (ayni qiymatga ega bo‘lgan obektlar soni) joylashtiriladi.
Bu to‘g‘ri chiziqlarga olingan masshtab bilan o‘rganilayotgan hodisaning tegishli vaqtlardagi (oylardagi) ko‘rsatkichlari yoki to‘plam ayrim qismlarining miqdorlari nuqta bilan nishonlanadi. Keyin nuqtalar bir-biri bilan to‘g‘ri chiziq yordamida ulanadi va natijada spiral hosil bo‘ladi. 4.5-grafikda 2011-2015 yillarda O‘zbekiston iste’mol baholarining oylar bo‘yicha o‘sishi spiral shaklida tasvirlangan.

			2011	2012	2013	2014	2015
	Yanvar	1	116,9	228,5	381,2	465,1	598,2
	Fevral	2	137,7	234,6	899,9	478,2	616,2
	Mart	3	148,4	240,0	410,8	487,7	631,0
	Aprel	4	173,2	263,0	440,0	497,0	645,5
	May	5	184,0	270,4	452,8	503,9	657,7
	Iyun	6	180,1	270,7	438,7	495,9	641,7
	Iyul	7	180,3	262,3	437,4	504,3	637,2
	Avgust	8	181,6	265,2	434,8	506,3	655,6
	Sentabr	9	190,3	272,3	436,1	511,9	671,9
	Oktabr	10	200,4	284,3	439,2	527,8	684,6
	Noyabr	11	208,6	314,2	446,6	547,8	701,7
	Dekabr	12	217,0	356,6	454,7	572,5	720,6

O‘zbekiston iste’mol baholari indeksi
Ustun (yoki tasma) shaklli diagrammalar. Ustun (yoki tasma) shaklli diagrammalar statistik ma’lumotlarni ko‘rimli qilib tasvirlashning eng oddiy usulidir.
Ular har xil ko‘rsatkichlarni taqqoslash, murakkab hodisalarning tuzilishi va ularning zamonda (vaqtda) o‘zgarishini tasvirlash uchun xizmat qiladi. Ustun (yoki tasma) shaklli diagrammalarda statistik ma’lumotlar vertikal yoki gorizontal joylashtirilgan to‘g‘ri to‘rtburchak ko‘rinishida tasvirlanadi.
Bunday diagrammalarni tuzish tartibi bilan quyidagi misolda tanishib chiqaylik.
6. Sektorli diagrammalar.
Sektorli diagramma bo‘laklarga ajratilgan doiradan iborat bo‘lib, ularning kattaligi tasvirlanuvchi sonlarga mos keladi. Bunday diagrammalar yordamida murakkab hodisalarning tarkibiy qismlarga taqsimlanishi, ya’ni ularning strukturasi tasvirlanadi.
Agarda hodisaning tuzilishi tuzilmaviy nisbiy miqdorlar bilan ifodalangan bo‘lsa (umumiy to‘plam 100% deb olinib, uning ayrim qismlari jamiga nisbatan foizda hisoblangan), u holda masshtab 3,60 ga teng (3600: 100%) bo‘lib, ayrim qismlarning salmog‘i (% da hisoblangan) unga ko‘paytiriladi.
Sektorli diagrammani tuzish tartibi bilan quyidagi misolda tanishib chiqaylik.

N-mamlakat iqtisodiyotida o‘zlashtirilgan chet el investitsiya va kreditlarning tarmoqlar bo‘yicha taqsimlanishi (jamiga nisbatan foiz hisobida)

Tarmoqlar	Jamiga nisbatan, %		Shkala, gradus hisobida
	2010	2015	2010	2015
Kimyo va neft-kimyo sanoati	6,6	26,7	23,8	96,1
Mashinasozlik	3,1	13,8	11,2	49,7
Yoqilg‘i	28,4	20,2	102,2	72,7
Metallalurgiya	21,1	9,0	76,0	32,4
Yengil sanoat	15,4	7,9	55,4	28,4
Oziq-ovqat	4,4	8,4	15,8	30,2
Qurilish materiallari	3,3	0,9	11,9	3,2
Boshqalar	9,0	7,8	32,4	28,2
Jami	100	100	100	100

Bu ma’lumotlarni sektorli diagramma shaklida tasvirlash uchun 2 ta teng radiusli doiralar chizib, har birini tegishli yil ma’lumotlariga mos ravishda sektorlarga bo‘lamiz. Buning uchun tarmoqlar salmog‘i haqidagi ko‘rsatkichlarni 3,60 ga ko‘paytirib, sektorlarning markaziy burchaklarini aniqlaymiz.
Keyin esa har bir tarmoq uchun sektorni transportir yordamida tegishli yil doirasida belgilaymiz. (8-grafik).
7. Kvadrat va doira shakldagi diagrammalar

• Bu diagrammalar yassi diagrammalar turkumiga kiradi va qator kvadrat yoki doiralardan iborat bo‘lib, ularning har biri o‘z maydoni bilan tasvirlanuvchi hodisa miqdorini ifodalaydi. Bunday diagrammalar dinamika qatorlarini tasvirlash va bir vaqt (davr) ga tegishli miqdorlarni solishtirish maqsadida tuziladi.

Kvadrat shaklli diagrammalarni tuzish uchun tasvirlanuvchi miqdorlarni kvadrat ildizlardan chiqariladi va so‘ngra tomonlari olingan natijalarga proporsional qilib kvadratlar chiziladi. Doira shaklli diagrammalar ham shu tartibda tuziladi.
Ammo bu holda radiuslari tasvirlanuvchi miqdorlarni kvadrat ildizlardan chiqarish natijasida olingan miqdorlarga proporsional bo‘lgan doiralar chiziladi. Quyidagi ma’lumotlarni kvadrat va doirali diagramma shaklida tasvirlaylik.

N-mamlakatdafermer ho‘jaliklarining rivojlanishi

Yillar	2012	2013	2014	2015
Ho‘jalik soni (ming)	31,1	72,4	87,6	101,9
Umumiy maydoni (ming ga)	666	1591,7	2148,1	2935,4
1 ho‘jalik o‘rtacha yer maydoni (ga)	21,4	22,0	24,5	28,2

Umumiy maydon haqidagi ma’lumotlarni kvadrat ildizdan chiqarib quyidagi natijalarga ega bo‘lamiz:
Masshtab qilib 1 sm ni 20 deb olsak, u holda tomonlari tomonlari 1,29 sm; 2,00sm; 2,32 sm; 2,71 smva 3,07 sm teng kvadratlar chizamiz (4.1-grafik).
4.1-grafik. N-mamlakatda fermer ho‘jaliklariga biriktirilgan yer maydonining o‘sishi.
O‘rtacha bir fermer xo‘jaligi yer maydoni haqidagi ma’lumotlarni
kvadrat ildizdan chiqarsak:
Asosiy tushunchalar va atamalar
Statistik jadval, jadval egasi va kesimi, jadval oddiy, jadval guruhiy, jadval kombinatsion, statistik grafiklar, masshtab va shkala, diagramma ustun va tasma shaklli, diagramma siniq chiziqli, diagramma buramali(speralli), diagramma sektorli, diagramma yuzali, diagramma qiyofali, xaritogramma, xaritodiogramma va markazgramma.
Nazorat va mustaqil ishlash uchun savollar va topshiriqlar.
Statistik jadvallar deganda nimani tushunasiz? Ular so‘z bilan bayon etishga qaraganda afzalliklarga egami?
Statistik jadval qanday unsurlardan tarkib topgan? Uning ega va kesimi deganda nima tushuniladi? Jadval maketi deganda-chi?
Statistik jadvallarning qanday turlarini bilasiz?
Oddiy jadvallar nima? Gruppoviychi? Kombinatsion jadvalchi?