Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va mulkchllik munosabatlari

Ikkinchidan, mulkchilik huquqlari nazariyasi asoschilari 
mulkchilik munosabatlarini resurslarning cheklanganligi, nis- 
batan kamyobligi muammosidan keltirib chiqaradilar: «Qan- 
daydir kamyoblik, cheklanganlik shart-sharoitisiz mulkchilik 
to ‘g‘risida so‘z yuritish m a’noga ega emas».4
T o ‘g‘ri, bunday yondashuv yuqorida nomlari tilga olingan 
iqtisodchilarning kashfiyotlari hisoblanmaydi; bu yondashuv 
dastlab 1871 yilda avstriyalik iqtisodchi K.Menger tom onidan 
«Siyosiy iqtisodning qaror topishi» kitobida asoslab berilgan 
edi. Mulkchilik, deb yozgan edi K.Menger, ehtiyojlarga nis- 
batan miqdori kam boMgan ne’matlarning mavjudligi sharo­
itida vujudga keladi. Shuning uchun mulkchilik munosabatlari 
«ehtiyojlar hamda ularni qondirish imkoniyati doirasidagi 
ne’matlar miqdori o ‘rtasidagi nomuvofiqlik»5 muammosini hal 
eta oladigan yagona munosabat hisoblanadi.
Bunday nomuvofiqlik shunga olib keladiki, mulkchilik 
munosabatlarining markaziy holati boMib ularning rad etuvchi 
tavsifi maydonga tushadi. Mulkchilik munosabatlari - bu 
moddiy va nomoddiy resurslarga erishishni rad etish tizimidir. 
Resurslarga erishishda rad etish holatining mavjud emasligi, 
ya’ni ularga erishishning erkinligi, bu resurslar hech kimniki 
emasligi yoki barchaga baravar tegishli ekanligini anglatadi. 
Bunday resurslar mulkchilik obyekti bo ‘la olmaydi. Ulardan
3 P. Xcync. Ekonom ichcskiy obraz m ishleniya. S. 325.
4 P.O . T oum anoff. T heory o f m arket failure — “ K uklos", 1984, v. 37, № 4.
5 K. M enger. O snovaniya politicheskoy ekonom ii. Avstriyskaya shkola poli- 
ticheskoy ck'onomii. М.: I992. S. 79.
103
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

foydalanish bo'yicha kishilar o ‘rtasida iqtisodiy, bozor mu- 
nosabatlari paydo boMmaydi.
Mulkchilik huquqlari nazariyasi mualliflarining nuqtai 
nazariga ko‘ra, resurslarga erkin erishishdan boshqalarning rad 
etilishi resurslarga bo‘lgan mulkchilik huquqlarini tasniflashni 
anglatadi.
Tasniflashning m a’no va maqsadi mulkchilik huquqini 
haqiqatan ham mulkni yuqoriroq baholovchi, uning qadriga 
etuvchi, undan nisbatan ko'proq foyda oluvchi kishilar to- 
monidan egallanishi uchun sharoit yaratishdan iborat.
«Agar m a’lum xatti-harakatlarni sodir etish uchun huqu- 
qlarni sotish va sotib olish mumkin boMganda edi, - deb yo- 
zadi R.Kouz, - ularni pirovardida eng yuqori baholovchi ki­
shilar tom onidan sotib olingan bo‘lar edi. Bu jarayonda huqu- 
qlar 
shunday 
tarzda 
sotib 
olingan, 
taqsimlangan 
va 
uyg‘unlashtirilgan bo‘ladiki, ular asosida yo‘lga qo‘yilgan 
faoliyat eng yuqori bpzor qiymatiga ega boMgan daromad 
keltiradi».6
Shunday qilib, tasniflash, ya’ni mulkchilik huquqlarini aniq bel- 
gilashning asosiy vazifasi xo‘jalik yurituvchi subyektlar xulq-atvorini 
shunday o‘zgartirishdan iboratki, natijada ular o‘ta samarali qarorlar 
qabul qiladilar. Chunki mulk bo‘yicha faoliyatning barcha ijobiy va 
salbiy natijalari pirovardida mulkdor zimmasiga borib taqaladi. 
Shunga ko‘ra, u mulk yuzasidan qarorlar. qabul qilish chog‘ida bu 
natijalaming to‘liq hisobga olinishidan manfaatdordir. Mulkchilik 
huquqlari qanchalik aniq bo‘lsa, xo‘jalik yurituvchi subyektning 
qaroridan boshqa birovlarga tegishi mumkin bo‘lgan foyda yoki zi- 
yonni hisobga olishga rag‘bat shu qadar kuchli bo‘ladi. Aynan 
shuning uchun mulkchilik huquqlarini ayirboshlash jarayonida u 
yoki bu ne’matlar ularning qadrini eng yuqori tarzda baholagan 
iqtisodiy agentlaiga beriladi. Shu orqali resurslarning samarali 
taqsimlanishiga erishiladi, chunki ayirboshlash jarayonida resurslar 
nisbatan unumsiz foydalanishdan unumli foydalanishga, kam qadr- 
lovchi shaxslandan ko‘proq qadrlovchi shaxslaiga o ‘tadi.
6 R. Kouz. Firma, rinok i pravo. М.: 1993. S. 14.
104
www.ziyouz.com kutubxonasi

---