Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va mulkchllik munosabatlari

Birinchidan, ular o ‘z tadqiqotlarida odatdagi «mulkchilik» 
tushunchasini emas, balki «mulkchilik huquqlari» tushun- 
chasini qoMlaydilar. Ularning fikricha, resursning o'zi mulk 
hisoblanmaydi, balki resursdan foydalanish bo‘yicha huquqlar 
to ‘plami yoki ulushi mulkchilikni tashkil etadi.
Mulkchilikning to ‘liq «huquqlar to ‘plami» o ‘z ichiga quyi­
dagi 11 ta huquqni oladi:
1.Egalik huquqi, ya’ni ne’matlar ustidan to ‘liq jismoniy 
nazorat o ‘rnatish huquqi.
2. Foydalanish huquqi, ya’ni ne’matlarning foydali xos- 
salarini o ‘zi uchun qoMlash huquqi.
3.Boshqaruv huquqi, ya’ni ne’matlardan foydalanishni kim 
va qay yo‘sinda ta ’minlashini hal etish huquqi,
4. Darom ad olish huquqi, ya’ni ne’matlardan foydalanish 
orqali natija olish huquqi.
5.Suverenlik huquqi, ya’ni ne’matni begonalashtirish, 
iste’mol qilish, o ‘zgartirish yoki yo‘q qilish huquqi.
6.Xavfsizlikni 
ta ’minlash 
huquqi, 
ya’ni 
ne’matni 
ekspropriasiya qilinishi hamda tashqi muhit tom onidan zarar 
keltirilishidan himoyalash huquqi.
7 .N e’matni merosga berish huquqi.
8 .N e ’matga ega boMishning muddatsizligi huquqi.
9 .N e ’matdan tashqi muhitga zarar etkazuvchi usullar 
orqali foydalanishni taqiqlash huquqi.
10. Qarz uchun toMov sifatida javobgarlik huquqi, ya’ni 
qarzni uzishda ne’matdan to ‘lov sifatida foydalanish imkoni- 
yatini qoMlash huquqi.
11. Qoldiq tavsifidagi huquq, ya’ni buzilgan vakolatlami tiklan- 
ishini ta’minlovchi tartib va muassasalaming amal qilishi huquqi.
Mulkchilik huquqlari ne’matlarning amal qilishi bilan 
bogMiq holda vujudga keluvchi va ulardan foydalanishga taal- 
luqli boMgan kishilar o ‘rtasidagi jamiyat tom onidan (davlat 
qonunlari, m a’muriy farmoyishlar, a n ’analar, odatlar va h.k.) 
ruxsat etilgan hulqiy munosabatlardan iborat. Bu m unosabat­
lar ne’matlar bo‘yicha xatti-harakatlar m e’yorini namoyon 
etib, kishilar o ‘zaro xatti-harakatlarda bu m e’yorlarga amal 
qilishlari lozim. Aks holda, ularga amal qilmaganliklari uchun
102
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m a’lum sarf-xarajatlarga tushishlari, tovon to ‘lashlari lozim. 
Boshqacha aytganda, mulkchilik huquqlari jam iyatda qabul 
qilingan m a’lum «o‘yin qoidalari»dan iborat. «Mulkchilik hu­
quqlari - bu m a’lum resurslardan foydalanishni nazorat etish 
hamda bu borada vujudga kelgan xarajat va foydani taqsimlash 
huquqlaridir. Aynan mulkchilik huquqlari yoki kishilarning 
fikrlaricha, tegishli o ‘yin qoidalari jamiyatdagi talab va taklif 
jarayonlarining aynan qay tarzda amalga oshishini belgilab 
beradi»3.