Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va mulkchllik munosabatlari

Mulkchilik 
huquqlari 
esa 
mulk 
subyektining 
mulk 
obyektiga nisbatan munosabatidir, ya’ni undan foydalanish va 
nazorat qilish yuzasidan kelib chiquvchi huquqlar majmuidir:
Mulkning tuzilishi va shakli xilma-xilligi sababli, bu 
mulkni o'zlashtiruvchi yuqorida ko'rsatilgan subyektlar ham 
turli darajada boMadi. Masalan, davlat mulkining bevosita 
subyektlari respublika hokimiyati va boshqaruv organlari, 
davlat korxonalari va muassasalari hamda ularning mehnat 
jamoalari a ’zolari boMishi mumkin.
Jam oa mulk subyektlari (tasarruf etuvchilar) sifatida jam oa 
korxonalari, koperativlar, xo‘jalik jamiyati va shirkatlari, 
aksionerlik jamiyatlari, xo'jalik birlashmalari (uyushmalari), 
jam oat ham da diniy tashkilotlar boMishi mumkin.
Aralash mulk, ya’ni huquqiy shaxslar va fuqarolarning 
mulki ham mavjud boMishi sababli, bu mulk subyektlari 
sifatida 
qo‘shma 
korxonalar, 
xorijiy 
fuqarolar, 
xorijiy 
tashkilotlar va xorijiy davlatlar chiqadi.
Shunday qilib, mulk subyektlari ko‘p darajali boMib, shu 
subyektlardan birontasi o‘zini mulk egasi sifatida yuzaga chiqara 
olmasa, unda mulkchilik munosabatlari rasrniy va yuzaki tus oladi.
Mulkchilik munosabatlarining samarali amal qilishi mulk 
bilan bogMiq huquqlarning bir-biridan to ‘g‘ri va aniq ajratilishi 
hamda ularning xo‘jalik subyektlari o ‘rtasida oqilona taqsim- 
lanishiga bogMiq boMadi. Bu qoidalar neoinstitusionalizm 
yoMialishining muhim nazariyalaridan biri boMgan mulkchilik 
huquqlari iqtisodiy nazariyasi tom onidan keng yoritib berilgan.
Mulkchilik huquqlari nazariyasining asoschilari boMib ameri- 
kalik iqtisodchilar R.Kouz va A.Alchian hisoblanadi. Shuningdek, 
bu nazariyaning yanada rivojlanishida Y.Barsel, G.Demees, 
D.Nort, R.Pozner va boshqalar katta hissa qo‘shganlar.
Mulkchilik huquqlari nazariyasi namoyondalari mazkur 
muammoni tadqiq etishdagi ikkita o'ziga xos yondashuvlari 
bilan ajralib turadi.
101
www.ziyouz.com kutubxonasi

---