Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va mulkchllik munosabatlari

1-jadval
Mulkchilik munosabatlari va huquqiy vakolatlarning 
taqsimlanishi
H olat la r
T asarruf
etish
Egalik qilish
Foydalanish
Ishlab c h iq a ­
rish natijasini 
o ‘zlashtirish
Birinchi
zam in d o r
zam indor
zam indor
z am in d o r
Ikkinchi
zam in d o r
zam indor
ishchi
zam in d o r
U chinchi
zam indor
ijarachi
ijarachi
z am in d o r-
ijarachi
T o lrtinchi
zam indor
ijarachi
ishchi
zam in d o r-
ijarachi
Bunda 
mulkchilik 
munosabatlaridan 
kelib 
chiquvchi 
huquqiy vakolatlarni muayyan yer maydoniga mulkchilik 
sharoitidagi 4 ta holat orqali ko‘rib chiqamiz.
Birinchi holat. Yerning mulkiy egasi zam indor bo'lib, 
yerda uning o ‘zi mehnat qiladi va tabiiyki, ishlab chiqarish 
natijasini ham o ‘zi o ‘zlashtiradi.
Tkkinchi holat. Zamindorning yerda ishlash uchun vaqti 
etarli bo‘lmaganidan yollanma ishchi 
mehnatini q o ‘llay 
boshladi. Natijada yerdan foydalanish, ya’ni uning iste’mol 
xususiyatlaridan bevosita foydalanish huquqi ishchiga o ‘tdi. 
Bunda zam indor ishchining mehnati uchun m a’lum ish haqi 
toMaydi, biroq, ishlab chiqarish natijasini o ‘zlashtirishni o ‘z 
ixtiyorida saqlab qoladi.
Uchinchi holat. Zam indor yerning holatini va yollanma 
ishchi ustidan nazorat uchun ham vaqt topa olmay, yerni 
uzoq muddatga ijarachiga topshirdi. Ijarachi yerga egalik 
qiluvchi va unda shaxsan o ‘zi ishlagani uchun, yerning 
foydalanuvchisiga aylandi. Ishlab chiqarish natijasini zam indor 
(ijara haqi ko‘rinishida) va ijarachi birgalikda o ‘zlashtiradi.
TVrtinchi holat. l.Endi ijarachining o ‘zi ham yerda 
mehnat qilmay, yollanma ishchidan foydalana boshladi.
99
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Natijada 
yer 
bo'yicha 
mulkiy 
huquqlarning 
yanada 
tabaqalanishi ro‘y berdi: yerdan foydalanuvchi — ishchi, uning 
egasi — ijarachi (ijara shartnomasi muddati davomida), 
tasarruf etuvchisi — zamindor. Ishlab chiqarish natijasi ijarachi 
va zam indor o ‘rtasida taqsimlanib, ishchi uchun ish haqi 
to ‘lanadi.
Mulkchilik munosabatlari uning obyektlari va subyektlari 
bo'lishini shart qilib qo‘yadi. Mulkka aylangan barcha boylik 
turlari mulkchilik obyektlaridir. Mulk obyekti boMib, inson 
yaratgan moddiy va m a’naviy boyliklar, tabiiy boyliklar, aqliy 
mehnat mahsuli, insonning mehnat qilishi qobiliyati - ishchi 
kuchi va boshqalar hisoblanadi. Mulk obyektida asosiy bo‘g ‘in
- bu ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish hisoblanadi. 
Ishlab chiqarish vositalari kimniki bo‘lsa, ishlab chiqarilgan 
mahsulot ham unga tegishli bo'ladi.
Real hayotda ishlab chiqarish vositalarining umumlashish 
darajasi turli xil, ya’ni ishlab chiqaruvchilarning ishlab 
chiqarish vositalari bilan qo ‘shilishi turli darajada va turli 
shakllarda amalga oshiriladi. Shunga mos ravishda mulk 
subyektlari vujudga keladi. Mulk subyekti jamiyatda m a’lum 
ijtimoiy-iqtisodiy mavqeiga ega bo'lgan, mulk obyektini 
0
‘zlashtirishda 
qatnashuvchilar, 
mulkiy 
munosabatlar 
ishtirokchilari bo‘lib, ular jam oa, sinf, tabaqa yoki boshqa 
ijtimoiy guruhlarga birlashgan bo‘ladi. Ayrim kishilar, oilalar 
va davlat ham mulkchilik subyekti boMib chiqadi.
Mulk obyektlari va subyektlari yordamida mulkchilik 
munosabatlari va huquqlarini yanada yaqqolroq tushunish 
mumkin. Mulkchilik munosabatlari - bu mulk obyektini 
o'zlashtirish bo'yicha mulk subyektlari o'rtasidagi iqtisodiy 
munosabatdir. Bu qoidani quyidagi tasvir orqali ifodalash 
mumkin:
100
www.ziyouz.com kutubxonasi

---