Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va mulkchllik munosabatlari

Shaxsiy mulk - mulk shakllari ichida muhim o ‘rin tutadi. 
Shaxsiy mulk bu fuqarolar mulki boMib, ularning shaxsiy yoki 
oilaviy ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Bu mulk shakli 
asosan shaxsning yoki uning oila a ’zolarining mehnati asosida 
ko‘payadi va rivoj topadi.
Fuqaroning shaxsiy mulki asosan ularning ijtimoiy ishlab 
chiqarishda ishtirokidan, o ‘z xo‘jaligini yuritishdan tushgan 
mehnat daromadlari hisobiga vujudga keladi va ko‘payadi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy mulk aksiyadan keladigan 
dividend, bank foizlari, xususiy sohibkorlik daromadi kabi 
yangi manbaalarga asoslanadi.
Shaxsiy mulk obyektlari - bu turar joylar, bog‘-hovli, uylar, 
transport vositalari, pul jamg'armalari, uy-ro‘zg‘or, shaxsiy iste’mol 
buyumlari, yakka tartibda va boshqa xo‘jalik faoliyati uchun kerakli 
ishlab chiqarish vositalari, ularda hosil qilingan mahsulot hamda 
boshqalar boMishi mumkin. “0 ‘zbekiston Respublikasida mulkchilik 
to‘g‘risida”gi 
Qonunda 
ko‘nsatilganidek, 
savdo, 
umumiy 
ovqatlanish, maishiy xizmat sohasidagi, xalq xo‘jalik faoliyatining 
boshqa tarmoqlaridagi maydaroq korxonalar ftjqaro va ularning oila 
a’zolarining mulki boMishi mumkin. Shaxsiy mulk obyektlari 
ehtiyojlarini qondirish doirasidan chiqib, daromad topish yoMida 
ishlatilishi mumkin.
Xususiy mulk - ayrim sohibkorlarga qarashli yollanma 
mehnatga asoslangan va o ‘z egasiga foyda keltiruvchi mulkdir.
0 ‘zbekiston Respublikasining mulkchilik to‘g'risidagi qonunida 
(7-modda), xususiy mulk o‘z mol-mulkiga xususiy egalik qilish, 
undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidan iboratdir deb 
ko‘rsatilgan. Shu bilan biiga xususiy mulk boMgan mol-mulkning 
miqdori va qiymati cheklanmasligi ta’kidlanadi.
Xususiy mulk ham, boshqa har qanday mulk shakllari kabi, 
o‘zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega. U, so‘zsiz, tashabbuskorlik
109
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va 
tadbirkorlikni, 
mehnatga 
ma’suliyatlilik 
munosabatlarini 
rag‘batlantiradi. Shu bilan birga, tovar ishlab chiqarish sharoitida u 
xufyona daromad orttirishga intilish hissini tug‘diradi. Mulkchilikning 
bu shaklini tan olish xalq xo‘jaligida uni qo'llash foydali boMgan 
bo‘g‘inlami aniqlash, uni tartibga solishning moliyaviy va huquqiy 
mexanizmlarini shakllantirishni taqozo qiladi. 
Lekin 
xususiy 
mulkchilikni bunday tan olish uni mutlaqlashtirish bilan umuman 
bog‘liq emas. Bu mulk sotib olingan ishlab chiqarish vositalari 
asosida mustaqil xo‘jalik yuritish yoki davlat korxonalari, kooperativ 
firmalar, magazin, oshxona va shu kabilami sotib olish orqali vujudga 
kelishi mumkin.
0 ‘zbekiston 
Respublikasining Qonun hujjatlarida xususiy 
mulkni shakllantirish manbalari ham ko‘rsatiladi. Tadbirkorlik bilan 
shug‘ullanish, yollanib ishlash, kredit muassasalariga qo‘yilgan 
mablagMar, qimmatli qog‘ozlardan olinadigan daromadlar, meros 
tartibda 
mol-mulkni 
qo‘lga 
kiritish 
kabilar 
ana 
shunday 
manbalardan 
hisoblanadi. 
Shuningdek, 
Respublika 
qonun 
hujjatlariga ( 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 21 
yanvardagi Farmonining 3-bandi) muvofiq savdo, xizmat ko'rsatish 
sohasi obyektlarini, ular joylashgan yer uchastkalari bilan birga 
tanlov asosida sotilishiga aixsat beriladi. Mazkur yer uchastkalariga 
xususiy mulk huquqining hamma me’yorlari taalluqli bo‘lib, ular 
sotilishi, vasiyat qilib qoldirilishi, ijaraga berilishi mumkin. Demak, 
qishloq xo‘jaligidan boshqa ayrim faoliyatlarda yer ham xususiy 
mulk obyekti bo'lishi mumkin. Biroq yerning boshqa toifalari, 
jumladan, 
umumiy 
foydalanishdagi 
yerlar, 
qishloq 
xo‘jalik 
ekinzorlari va davlat zaxirasiga kiritilgan yerlar davlatning alohida 
mulk obyektlaridir va shu sababli ular fuqarolarga faqat meros qilib 
qoldirish huquqi bilan umrbod egalikka berilishi mumkin.
Turli shakldagi mulklaming birikib ketishi natijasida aralash mulk 
paydo bo'ladi. Bu mulk alohida olingan obyektning turli mulkdorlar 
ishtirokida o‘zlashtirilishini bildiradi.
0 ‘zbekistonda 
bozor 
iqtisodiyotiga 
o ‘tish 
davrida 
mulkchilikning turli xil shakllarini vujudga keltirish asosiy 
maqsad emas. Bu faqat ishlab chiqarishni rivojlantirish va 
uning samaradorligini oshirishning barcha imkoniyatlaridan 
to‘liq foydalanish, tashabbuskorlik va sog‘lom raqobatni 
vujudga keltirish uchun qulay muhit yaratishga qaratilgandir.
110
www.ziyouz.com kutubxonasi

---