Ijtimoiy iqtisodiyot

 
2.4-jadval 
O’zbekiston hududlarida pul daromadlari va xarajatlari  
dinamikasi, %* 
Hududlar 
Pul  daromadlari 
Pul  xarajatlari 
Daromadlarning 
xarajatlarga 
nisbatan  farqi 
2004 y 
2012 y 
2004 y 
2012 y 
2004 y 
2012 y 
O‘zbekiston 
100,0 
100,0 
96,1 
98,2 
3,9 
1,8 
Qoraqalpog‘iston 
3,8 
3,45 
3,0 
2,6 
0,8 
0,85 
viloyatlar: 
 
 
 
 
 
 
Andijon 
10,4 
7,37 
10,5 
7,1 
-0,1 
0,27 
Buxoro 
5,5 
5,89 
5,1 
5,05 
0,4 
0,84 
Jizzax 
2,2 
2,39 
2,1 
1,99 
0,4 
0,4 
Qashqadaryo 
6,8 
6,39 
5,8 
4,97 
1,0 
1,42 
Navoiy 
3,8 
4,97 
2,8 
3,37 
1,0 
1,6 
Namangan 
5,5 
5,6 
5,4 
5,03 
0,1 
0,57 
Samarqand 
7,7 
7,3 
7,5 
6,75 
0,2 
0,55 
Surxondaryo 
4,9 
5,48 
4,0 
4,55 
0,4 
0,43 
Sirdaryo 
1,9 
1,96 
1,7 
1,69 
0,2 
0,27 
Toshkent 
9,2 
9,05 
9,6 
8,56 
-0,4 
0,49 
Farg‘ona 
10,9 
8,65 
11,1 
8,2 
-0,2 
0,45 
Xorazm 
4,2 
3,93 
3,7 
3,8 
0,5 
0,13 
Toshkent  sh. 
22,7 
27,9 
27,6 
34,4 
-4,9 
-6,91 
* Jadval  O‘zbekiston  Respublikasi  Davlat  Statistika  qo‘mitasi  ma‘lumotlari  asosida  tuzildi. 
 
Aholi  iste‘molining  muhim  tavsiflaridan  biri  iste‘mol  byudjeti  xisoblanadi. 
Iste‘mol  byudjeti  nazariy  jihatdan  olib  qaralganda  iste‘molning  etalon  me‘yoridan 
kelib  chiqib  quriladi.  Bu  minimal  yoki  rasional  iste‘mol  byudjeti  bo‘lib,  aholini 
turli  daromadliligi  va  ijtimoiy  demografik  guruhlarining  yuqori  va  quyi  turmush 
darajasiga  muvofiq  keluvchi  tushunchalardir.  Amaliyotda  aniq  uy  xo‘jaliklarini 
iste‘mol byudjeti ko‘rib chiqiladi. 
Odatdagi  sharoitda  insonlarning  iste‘moli  oilaviy  byudjetda  mablag‘larning 
cheklanganligi  bois  yetishmaydi.  Oila  byudjetida  cheklangan  chegaradan  o‘tishga 
harakat  qilish  inson  mehnat  faoliyatidagi  muhim  motiv  hisoblanadi.  Iste‘molchilar 

---

 
64 
oldida  cheklangan  byudjetni  taqsimlash  jarayonida  ikki  vazifa  turadi: a) iste‘mol va 
jamg‘arish o‘rtasida; b) turli xil tovarlarning turlari bilan xohish istaklar o‘rtasida. 
Iste‘mol  xarajatlari  tarkibida  aholining  oziq-ovqat  xarajatlari  (2004  yilda 
56,9%dan  2012  yil  53,7%ga)  qisqardi.  Nooziq-ovqat  xarajatlari (2004 yilda 
23,7% dan 2012 yil 25,3%ga) va xizmatlar  (2004 yilda 12,8%dan 2012 yil 16,1%ga) 
xarajatlari xam oshdi. Bu tendensiya bir tomondan yaxshi, ammo boshqa tomondan 
olib qaralganda aholi o‘zining joriy daromadlarini inflyasiyadan saqlab qolish uchun 
banklarga nisbatan pul jamgarmalarni ko‘proq qo‘zg‘almas mulklarga, tovarlarni sotib 
olishga  pul  mablag‘larini  joylashtirishni  ishonchli  deb  qaramoqdalar.  Bu  so‘zsiz 
aholini  xarid  qilish  tarkibida  o‘z  aksini  topgan.  Iste‘molchilarning  aksariyat  qismi 
to‘lov  qobiliyati  yuqori  emasligini  hisobga  olib,  umuman  aholining  o‘rtacha  zarur 
bo‘lgan nooziq-ovqat tovarlari (kiyim-kechak va h.)ni harid qilish bilan  bog‘liq. 
Jahonda  agar  iste‘mol  xarajatlaridagi  oziq-ovqatlar  xarajatlari  ulushi  50% 
dan  yuqori  bo‘lsa,  bu  mamlakat  kambag‘al  hisoblanadi.  Iqtisodiyotni 
erkinlashtirish  bosqichida  aholi  pul  xarajatlari  tarkibida  respublikada  ijobiy 
o‘zgarishlar sodir bo‘layotganini kuzatish mumkin. 
Iqtisodiy  muvozanat  nazariyasi  nuqtai  nazaridan,  ya‘ni  talab  va  taklifning 
muvozanatlashuvida  narxlarning  o‘zgarishi  hisobiga ro‘y beradi. Ushbu holat kam 
daromadli 
aholining 
iste‘moli 
qisqarishiga, 
iste‘mol 
tarkibining 
deformasiyalashuviga  va  bozorda  arzon  assortimentdagi  tovarlar  sotilishining 
ko‘payishiga  olib  keladi.  Ushbu  holat  narxlarni  boshqarish  siyosatini  tartibga 
solishda  juda  ehtiyotkorlik  bilan  egiluvchanlik  chora-tadbirlar  amalga  oshirishni 
taqozo etadi. 
Aholi      iste‘mol      xarajatlari      tarkibida      oziq-ovqat      ulushining  xajmiga 
ta‘sir ko‘rsatuvchi qator korrelyasion bog‘liqliklar mavjud:  
–  oziq-ovqat  harajatlari  hajmi  bilan  aholi  jon  boshiga  to‘g‘ri  keladigan 
daromad miqdori  o‘rtasidagi  bog‘liqlik; 
 

---

 
65 
 –  aholi  jon  boshiga  sarflanadigan  harajatlarda  oziq-ovqat  miqdori  bilan  
boshiga to‘g‘ri keladigan daromadlar miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlik; 
–    pul  daromadlaridagi  jon  boshi  hisobiga  oziq-ovqat  harajatlari  bilan 
shaxsiy tomorqa xo‘jaligidan tushumlar o‘rtasidagi bog‘liqlik; 
–  aholi  jon  boshiga  to‘g‘ri  keladigan  pul  daromadda  oziq-ovqat  xarajatlari 
ulushi, oila hajmi, bolalar ulushi va ayollar ulushi o‘rtasidagi bog‘liqlik. 
Aholi  iste‘mol  xulkiga  bevosita  daromadlar  darajasi,  narxlar  va  iste‘mol 
bozorining  holati  ta‘sir  ko‘rsatadi.  Bozorning  to‘yinganligi,  tovar  aylanmasi, tovar 
va  xizmatlarning  ulgurji  narxlari  ishlab  chiqarishning  samaradorligi  va  ishlab 
chiqarilgan  mahsulotlar  hajmi  bilan  aniqlanadi.  Iste‘mol  bozorining  to‘yinishini 
import  qilinadigan  iste‘mol tovarlari ham ta‘minlaydi.