Ijtimoiy-iқtisodiy tizimlar va mulkchilik munosabatlari

4-chizma. Davlat mulkini xususiylashtirishning usullari. 
Давлат мулкини 
хусусийлаштиришнинг 
усуллари 
Аhолининг айрим ижтимоий 
єатламларига бепул бериш 
Барча жамият аъзоларига сотиш 
Барча жамият аъзоларига бепул 
бўлиб бериш 
Меhнат жамоаларига сотиш 
Меhнат жамоаларига бепул 
топшириш 
Ким ошди савдосида фуqароларга 
ёки юридик шахсларга сотиш 
Hар бир жамият аъзосининг давлат 
мулкини hосил qилишдаги 
иштироки, яъни qўшган hиссасига 
qараб бўлиб бериш 
Фойда келтирмаётган корхонани 
меhнат жамоасига бўлиб бериш 
Корхоналарни кейинчалик меhнат 
жамоалари томонидан сотиб 
олиниши шарти билан ижарага 
бериш 
Чет эл фирмалари ва фуqароларига 
ташqи qарзни узиш эвазига
бериш 
ёки
сотиш
Мулкни бепул бўлиб
бериш
орqали хусусийлаштириш 
Мулкни сотиш орqали 
хусусийлаштириш 
Мулкни бепул бўлиб бериш hамда сотиш 
усулларини уйg`унлаштириш орqали 
хусусийлаштириш 

---

26 
Xususiylashtirishning birinchi bosqichida davlat xalq xo’jaligining iqtisodiy 
jihatdan samarasiz bo’lgan, biroq butun mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida 
muhim rol o’ynaydigan ayrim sektorlarini, ayrim korxonalarni saqlab turishni va 
mablag` bilan ta’minlash vazifalarini o’z zimmasiga oldi. 
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning birinchi bosqichi natijasida kichik 
xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat mulkini boshqarish va uni 
mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirish uchun kerak bo’lgan muassasalar 
tizimi vujudga keltirildi. 
5-chizma. 
O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va 
xususiylashtirish jarayonini amalga oshirish bosqichlari. 
Savdo, aholiga maishiy xizmat ko’rsatish, mahalliy sanoat korxonalari 
xususiy va jamoa mulki qilib berildi. Natijada 1997 yilda savdo-sotiq hajmi va 
Умумий уй-жой фондини, савдо, маhаллий саноат, 
хизмат кўрсатиш корхоналарини, qишлоq хўжалик 
маhсулотларини qайта ишлаш тизими корхоналарини 
хусусийлаштириш 
Кўплаб ўрта ва йирик корхоналар hиссадорлик 
жамиятларига айлантириш hамда уларнинг акцияларини 
республика qимматбаhо qоg`озлар бозорида сотиш
Акцияларининг назорат пакети давлат мулкида бўлган 
йирик корхона ва тармоqларни хусусийлаштириш 
I-босqич 
(1992-1993 
йиллар) 
II-босqич 
(1994-1995 
йиллар) 
III-босqич 
(1996-1998 
йиллар) 
IV-босqич 
(1998-2002 
йиллар) 
Хусусийлаштирилган 
корхоналарга 
хорижий 
инвестицияларни 
жалб 
этиш, 
бошqарув 
самарадорлигини 
ошириш 
ва 
мулкчилик 
янги 
муносабатларини тўлаqонли амал qилиши учун 
шароитлар яратиш 
V-боcqич 
(2003 йилдан
бошлаб) 
Хусусийлаштириш 
жараёнлари 
самарадорлигини 
ошириш ва жадаллаштириш, иqтисодиётда хусусий 
секторнинг иштирокини фаоллаштириш ва салмоg`ини 
ошириш

---

27 
umumiy ovqatlanish yalpi mahsulotining 95 foizdan ortiqrog`i davlatga qarashli 
bo’lmagan sektorga to’g`ri keldi. Uy joylarni xususiylashtirish jarayonida ilgari 
davlat ixtiyorida bo’lgan bir milliondan ortiq kvartira yoki davlat uy-joy fondining 
95 foizdan ortiqrog`i fuqarolarning xususiy mulki bo’lib qoldi. 
Davlat ijtimoiy dasturida belgilab berilgan ikkinchi bosqich 1994-1995 
yillarga to’g`ri keldi. Bu bosqichda ko’plab o’rta va yirik korxonalar hissadorlik 
jamiyatlariga aylantirildi hamda ularning akstiyalari respublika qimmatbaho 
qog`ozlar bozorining asosini tashkil etdi. Davlat mulki hissadorlikka aylantirilishi 
bilan bir qatorda kichik xususiy biznes korxonalari qizg`in tashkil qilindi. 
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarishning va xususiylashtirishning bu 
bosqichda ochiq turdagi akstionerlik jamiyatlarini vujudga keltirish, davlat mulkini 
tanlov asosida hamda kim oshdi savdosida sotish amaliyotga joriy qilindi. 
Ko’chmas mulk va qimmatli qog`ozlar bozorining yangi muassasalari barpo etildi. 
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan keladigan 
samara ikki yoqlama tavsifga ega. Bir tomondan, u aholining bo’sh turgan 
mablag`larini o’ziga jalb qilib, ularning bozorga taziyqini pasaytiradi. Ikkinchi 
tomondan, yangi mablag`larni ishlab chiqarishga jalb etish va tovar ishlab 
chiqaruvchilar o’rtasida raqobatni yuzaga keltirish uchun sharoit yaratadi. Bu erda 
shuni ta’kidlash lozimki xususiylashtirish iqtisodiyotning davlatga qarashli 
bo’lmagan sektorini shakllantirishning yagona yo’li emas. Tashabbuskorlik asosida 
yakka tartibdagi xususiy mulkchilikka asoslangan, shuningdek, turli xil 
kooperativlar, shirkatlar, ma’suliyati cheklangan jamiyatlar ko’rinishidagi kichik 
va o’rta korxonalarni tashkil qilish – ikkinchi qudratli jarayon hisoblanadi. 
Respublika iqtisodiyoti 1996 yildan boshlab mulkni davlat tasarrufidan 
chiqarish va xususiylashtirishning uchinchi bosqichiga kirdi. Bu bosqich davrida 
(1996-1998 yillar) xususiylashtirilmaydigan ob’ektlar ro’yxatiga kirmagan barcha 
ob’ekt va korxonalar (jami 3146 ta) davlat tasarrufidan chiqarildi.
Xususiylashtirish jarayonlarining to’rtinchi bosqichi (1998-2002 yillar) ning 
asosiy vazifalari sifatida davlat byudjetiga xususiylashtirishdan tushgan 
mablag`larni yo’naltirish, xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy investistiyalarni 

---

28 
jalb etish, boshqaruv samaradorligini oshirish va mulkchilik yangi munosabatlarini 
to’laqonli amal qilishi uchun sharoitlar yaratish tadbirlarini amalga oshirish 
belgilandi. 
O’zbekistonda 
davlat 
tasarrufidan 
chiqarish 
va 
xususiylashtirish 
jarayonlarining hozirgi - beshinchi bosqichi O’zbekiston Respublikasi 
Prezidentining 2003 yil 24 yanvardagi «O’zbekiston iqtisodiyotida xususiy 
sektorning ulushi va ahamiyatini tubdan oshirish chora-tadbirlari to’g`risida»gi 
Farmoni bilan bog`liq. Mazkur Farmon yaqin istiqbolda yo’naltirilgan. Iqtisodiy 
nochor davlat korxonalarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish 
jarayonini jadallashtirish, shuningdek, mazkur korxonalarni modernizastiyalash va 
barqaror rivojlantirish uchun to’g`ridan-to’g`ri investistiyalarni jalb etish 
maqsadida xususiylashtirilgan ob’ektlarga narx belgilashning samarali mexanizmi 
joriy etildi. Xususan, xususiylashtirilgan korxonalar davlat aktivlarining 
boshlang`ich narxlarini sekin-asta pasaytirib borish hamda davlat, iqtisodiy nochor 
korxonalarni va past likvidli ob’ektlarni nol darajadagi xarid qiymati bo’yicha 
tanlov asosida investistiya majburiyatlarini qabul qilish sharti bilan investorlarga 
sotish tartiblari tasdiqlandi.
5
5
Валижонов А.Р. Особенности современного этапа разгосударствления и приватизации. – Восемнадцатые 
Международные Плехановские чтения «Реформирование и модернизация национальной экономики – 
стратегический курс на демократизацию и обновление общества»: Тезисы докладов профессорско-
преподавательского состава и специалистов-практиков (26 марта 2005г). Выездная сессия в г.Ташкенте. – 
М.: изд-во РЭА, 2005, с.22-23. 

---

29 
Mamlakatimizdagi davlat korxonalarini xususiylashtirishning 1995-2004 
yillardagi asosiy natijalarini 6-jadval orqali kuzatish mumkin.