Ijtimoiy va iqtisodiy fanlar

III–BOB. Davlatning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha jahon 
tajribasi. 
3.1 Davlatning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha jahon 
tajribasi. 
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda milliy iqtisodiy xavfsizlikni 
taʼminlash sohasida yetarlicha katta ijobiy tajriba mavjud boʻlib, hozirda bu 
shubhasiz qiziqish uygʻotmoqda. Keling, ba’zi mamlakatlar misolida O‘zbekiston 
uchun qiziqarli bo‘lishi mumkin bo‘lgan milliy iqtisodiy xavfsizlikni 
ta’minlashning turli jihatlarini ko‘rib chiqaylik. 
Sovuq urush tugagandan so‘ng, iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash AQSh 
siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylandi. 
1995-yil dekabr oyida AQSH Prezidenti iqtisodiy xavfsizlikni taʼminlash 
boʻyicha tegishli chora-tadbirlarni koʻrish maqsadida milliy iqtisodiy xavfsizlik 
dasturining asosiy mazmunini bayon etgan memorandumni tasdiqladi. Dasturni 
amalga oshirish natijasi AQShning texnologik sohadagi yetakchiligini saqlab 
qolish va mamlakatning iqtisodiy manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan uning 
barcha elementlari bo‘yicha iqtisodiy xavfsizlikning yagona umummamlakat va 
o‘zaro bog‘liq tizimini yaratish bo‘ldi. 
Mudofaa vaziri oʻrinbosari, Markaziy razvedka boshqarmasi direktori 
oʻrinbosari, energetika vaziri, FQB va NSA vakillari, yetakchi korporatsiyalar – 
General Electric, Boeing, TRV rahbarlaridan iborat idoralararo ishchi guruh: 
Dunyoda ro‘y berayotgan o‘zgarishlar natijasida iqtisodiyot va ilmiy-texnika 
taraqqiyoti asosiy “jang maydoni”ga aylangani uchun bu sohalarda yetakchilik 
uchun kurashda maxsus xizmatlar muhim o‘rin tutadi. 1995 yil fevral oyida 
Washington Post gazetasi yozganidek, Sovuq urushdan keyingi davrda byudjeti 
qisqartirilayotgan harbiy bo‘limga nisbatan xuddi shunday tarzda razvedka 
ma’lumotlarini tejash mumkin, deb hisoblaganlar adashadi. 1990-yillarda Qo‘shma 
Shtatlarda mamlakat razvedka hamjamiyati resurslarining deyarli 40% (ya’ni, 
AQShning barcha razvedka xizmatlari) iqtisodiy razvedkaga ajratilgan. 
Ayni paytda AQSh razvedka idoralariga jahon eksport-import jarayonlari 

---

32 
dinamikasi, xorijiy hukumatlarning eksportni rag‘batlantirish va o‘z bozorlarini 
xorijiy raqobatchilardan himoya qilish choralari haqida ma’lumot olish 
topshirilgan. Razvedka salbiy iqtisodiy tendentsiyalarni aniqlashi, tashqi savdoda 
xorijiy hukumatlarning bo‘lajak harakatlari haqida oldindan ogohlantirishi va 
savdo muzokaralarida Amerika delegatsiyalariga razvedka ma’lumotlarini taqdim 
etishi kerak. 
Endi turli mamlakatlarning korrupsiya va uyushgan jinoyatchilikka qarshi 
kurash tajribasini ko‘rib chiqamiz. 
O‘zbekiston bugun xalqaro tashkilot tomonidan e’lon qilingan Korruptsiyani 
idrok etish indeksida 127-o‘rinni egallab turibdi Transparency International ... 
Demak, 1996 yil bilan solishtirganda mamlakatimizda ahvol og‘irlashgan. Ushbu 
vaziyatni to‘g‘irlashga umid qilgan holda, uch turdagi mamlakatlar tajribasini 
baholash foydali bo‘ladi: korruptsiyani engib o‘tmagan, korruptsiyadan og‘ir 
shaklda jabr ko‘rgan, lekin uni sezilarli darajada kamaytirishga muvaffaq bo‘lgan. 
Yuqoridagi jadvalga ko‘ra O‘zbekistonning qo‘shnilaridan biri Xitoy bo‘lib, u ham 
xuddi bizning mamlakatimiz kabi o‘tish davri qiyinchiliklarini boshidan 
kechirmoqda. Korruptsiya Xitoyda bir necha bor partiya va davlat forumlarida eng 
muhim milliy muammo deb e’lon qilingan va vaqti-vaqti bilan korruptsiyaga 
qarshi kampaniyalar boshlangan, bu asosan korruptsiyaga uchragan amaldorlarga 
qarshi kurashga qaratilgan. Natijada, korruptsiya qisqa vaqt ichida yashiringan edi, 
ammo shundan keyin u yangi kuch bilan paydo bo‘ldi. 
Xitoyning 
korruptsiyaga 
qarshi 
kampaniyalari 
muvaffaqiyatsizlikka 
uchraganining asosiy sababi Xitoy rahbariyati tomonidan qabul qilingan iqtisodiy 
va siyosiy islohotlar strategiyasida. Uning mohiyati siyosiy tizim asoslarini, keng 
davlat nazoratini, siyosiy monopoliyani saqlab qolgan holda iqtisodiyotni 
bosqichma-bosqich erkinlashtirishdan iborat. Xususan, yer va ko‘chmas mulk 
bozorlari qat’iy davlat va ma’muriy nazorat ostida faoliyat ko‘rsatmoqda, fuqarolar 
harakati 
cheklangan, 
ayniqsa, 
erkin 
iqtisodiy 
zonalarga, 
resurslarni 
markazlashtirilgan taqsimlash elementlari saqlanib qolmoqda, ko‘plab korxona va 
tarmoqlarning taqdiri hukumat tomonidan qabul qilingan tashkiliy qarorlarga 

---

33 
bog‘liq. hokimiyat organlari. Shunday qilib, yuqorida tavsiflangan o‘tish davrining 
korruptsiyaning gullab-yashnashiga hissa qo‘shadigan barcha salbiy oqibatlari 
saqlanib qolmoqda va kuchaymoqda. 
Korruptsiya davlatning zaifligi, uning minimal majburiyatlarini bajarmasligi 
bilan birgalikda Afrika, Lotin Amerikasi va Osiyoning ko‘plab rivojlanayotgan 
mamlakatlari uchun jiddiy muammodir. Ushbu mintaqalarning har biri uchun 
qashshoqlik, kam rivojlanganlik va korruptsiyaning "shafqatsiz doirasi" 
shakllangan mamlakatlar misollarini keltirish mumkin. 
Shu bilan birga, transformatsiyalarni boshlagan va asta-sekin “islohotlarning 
foydali tsikliga” kirgan davlatlar ham bor. Bunday mamlakatlarda korruptsiyani 
ko‘p jihatdan jilovlash mumkin. 
Shunday qilib, Uganda mustamlakachilikdan keyingi birinchi davrda 
kleptokratik davlat edi. 1967 yilgacha rejim mamlakatni saylovlarsiz boshqardi va 
1971 yilga kelib Idi Aminning hokimiyat tepasiga kelishi uchun old shart-
sharoitlar yaratdi, bunda hukumat amalda aholidan foyda ko‘ruvchi uyushgan 
jinoyatchilik tizimiga aylandi. Iqtisodiy jihatdan noqulay loyihalarni qo‘llab-
quvvatlash, ortiqcha harbiy xarajatlar, davlat shartnomalarini olish uchun pora 
berish, eksportni yirtqich nazorat qilish va mulkni ekspropriatsiya qilish avj oldi. 
1986 yildagi fuqarolar urushi davrida o‘zgarishlarni boshlagan yangi 
hukumat tuzildi. Ijtimoiy-iqtisodiy siyosatda islohotlar amalga oshirildi, 
korruptsiyadan daromad olish bazasini qisqartirish maqsadida iqtisodiyotni davlat 
tomonidan tartibga solish hajmi va usullari o‘zgartirildi. Byurokratik jarayonlarni 
soddalashtirish maqsadida davlat institutlari isloh qilindi; xodimlar soni 
qisqartirildi, mansabdor shaxslarning mehnatiga haq to‘lash, ularning kasbiy 
tayyorgarligi yaxshilandi; qattiq axloq kodeksi yaratildi. Bundan tashqari, Bosh 
inspektor apparati tergov, jinoiy javobgarlikka tortish va javobgarlikka tortish 
vakolatlari bilan mustahkamlandi. Korrupsiyaga qarshi kurashga qaratilgan 
jamoatchilik sa’y-harakatlarini birlashtirish uchun jamoatchilik bilan aloqalar 
kampaniyasini tashkil etish muhim rol o‘ynadi. 

---

34 
1997-yil 1-iyuldan buyon Xitoyning Gonkong shahrida faoliyat yuritayotgan 
Mustaqil Antikorrupsiya Komissiyasi (ICAC) chuqur ildiz otgan korruptsiyaga 
qarshi qat’iy choralarni muvaffaqiyatli amalga oshirgan institutning namunasidir. 
Kurashning asosi hokimiyatning harakatlarini - rasmiy muassasalar tomonidan 
ham, alohida fuqarolar tomonidan ham diqqat bilan kuzatib borish, shuningdek, 
aybdorlarni javobgarlikka tortishdir. 
Biroq, komissiyaning o‘ziga xos muammolari bor. Asosiysi, u faqat 
gubernatorga hisobot beradi. Yagona hukmdorga bo‘ysunuvchi korruptsiyaga 
qarshi komissiya esa siyosiy raqiblarga qarshi repressiya vositasi sifatida 
ishlatilishi mumkin; Bunday ayblovlar NKBKga ham qo‘yilgan. Buni bir qancha 
nazorat komissiyalari va mustaqil sudlar tekshirgan, ammo janjallardan holi emas 
edi. Singapurdagi Korruptsiyaga qarshi kurash agentligi (komissiya) muhim 
siyosiy va funktsional mustaqillikka ega bo‘lgan holda Bosh vazir Li Kuan Yuga 
bo‘ysungan.