Ikkinchi qism toshkent – 2023

Kalit so‘zlar. Inson, mafkura, ma’naviyat, ma’naviy qadriyatlar, insonning 
“mohiyati”, insonning “tabiati”, tabiat, jamiyat, funktsional va genetik 
korrelyatsiya. 
Insoniyat bugungi kunga kelib, ijtimoy hayotning barcha sohalarida 
ulkan yutuqlarga erishdi. Fan va texnika, madaniyat va ta’lim beqiyos 
rivojlandi. Odamzod o‘zining aql-zakovati va mehnati bilan dunyoning 
ko‘plab sir-asrori kashf etdi, juda ko‘p yangiliklar, buyuk ixtirolar qilib 
kelmoqda. 
Insonlarning mafkuraviy olami yanada boyidi. Ayniqsa, yoshlar 
ma’naviyatning jamiyatda tutgan o‘rnini, insonlarda falsafiy dunyoqarashni 
shakllantirishdagi ahamiyatini mushohada orqali seza boshlaydi hamda 
olam to‘g‘risida yaxlit tasavvurlarga ega bo‘ladilar. Zero, ma’naviyat dunyo 
xalqlari, olim-u fuzalolari tomonidan yaratilgan va rivojlantirilgan hamda 
inson hayotining mazmuniga aylangan. 
Darhaqiqat, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev: 
“Ma’naviyat – jamiyatdagi barcha siyosiy-ijtimoiy munosabatlarning 
mazmuni va sifatini belgilaydigan poydevordir”, – degan edi.[1] 
Bugungi kunda inson tushunchasini mazmunini bilmaslik, inson 
menini yo‘qligi va inson qadrini yerga urish, uni kamsitish, loqaydlik va 
beparvolik juda dolzarb mavzularga aylanib bormoqda.
Prezidentimiz ta’biri bilan aytganda, “Inson qadri deganda, biz, avvalo, 
har bir fuqaroning tinch va xavfsiz hayot kechirishini, uning fundamental 
huquq va erkinliklarini ta’minlashni nazarda tutamiz. Inson qadri deganda, 
biz har bir fuqaro uchun munosib turmush sharoiti va zamonaviy 
infratuzilma tashkil etishni, malakali tibbiy xizmat ko‘rsatish, sifatli ta’lim, 
ijtimoiy himoya tizimi, sog‘lom ekologik muhit yaratib berishni 
tushunamiz”. 
Inson faoliyatining maqsadni belgilash xususiyati insonning nafaqat 
atrof-muhitga, balki o‘ziga ham qiziqishini belgilaydi. Ma’lumki, ko‘pgina 
fanlar inson muammosi bilan shug‘ullanadi: biologiya, psixologiya, 
sotsiologiya, tarix va boshqalar, lekin ularning barchasi inson 
mavjudligining individual jihatlari haqida tushuncha beradi, ya’ni ma’lum 
bir shaxsning aniq namoyon bo‘lishidir. Albatta, insonning mavjudligi ham 
o‘ziga xos hisoblanib, ko‘p bosqichlidir. Uni o‘rganish katta nazariy va 
amaliy qiziqish uyg‘otadi. Va shu bois ma’lum bir qiyinchilik tizimli organik 
yaxlitlik doirasida ushbu darajalarning to‘g‘ri funktsional va genetik 
korrelyatsiyasida – inson aqlning tashuvchisi sifatida yotadi. Insonning 

---

416 
yaxlitligi nuqtai nazaridan nima ekanligini tushunish uchun bu yaxlitlikning 
o‘ziga xos ko‘rinishlari haqida tasavvurga ega bo‘lish yetarli emas, ya’ni 
uning mavjudligi mohiyatini aniqlash kerak. Aynan insonning mohiyatini 
aniqlash falsafaning asosiy vazifalaridan birini tashkil etadi. Bu vazifaning 
ahamiyatini yirik matematik va faylasuf Prokl (milodimizning V asrida 
yashab ijod etgan) o‘z davrida juda to‘g‘ri ta’kidlagan: “To‘g‘ri parvarish 
qilish uchun amalga oshiriladigan ishlar bizning mavjudlik mohiyatimizni 
bilishga bog‘liq va shu bilimga muvofiq belgilanadi. Axir, barcha odam o‘z-
o‘ziga murojaat qilish orqali o‘z-o‘ziga bo‘lgan harakatni amalga oshiradi. 
Oxir oqibat, o‘zini bilgan odam o‘zi uchun g‘amxo‘rlikni topdi, o‘zini 
bilmagan esa g‘amxo‘rlik shaklini bilmaydi”.[2]
Eng muhimi, inson muammosini shakllantirish va ko‘rib chiqish 
tarixiga murojaat qilishdan oldin, asosiy qo‘llaniladigan insonning 
“mohiyati” va insonning “tabiati” tushunchalarning ma’nosini aniqlab olish 
kerak bo‘ladi. Falsafiy adabiyotlarda bu tushunchalardan foydalanishda 
ma’lum noaniqliklar mavjud, ularni ham bir xil, ham bir-birini to‘ldiruvchi 
sifatida tushunish mumkin.
Inson mavjudligining o‘ziga xos xususiyatlari muammosiga qaytsak, 
mutafakkirlar doimo bu mavjudlikning nomuvofiqligini, uning 
antinomiyasini his qilganlar, bu esa hammani qoniqtiradigan aniq va bir 
ma’noli ta’riflarni imkonsiz qiladi. Qadim zamonlardayoq olam va inson 
kosmogonik miflar doirasida aniq o‘zaro bog‘liq tushunchalar makro va 
mikro-kosmos, dunyo-inson aloqalari sifatida ko‘rib chiqilar edi. Inson 
mohiyatining o‘ziga xosligi, uning mavjudligi muammosi tarixiy-falsafiy 
jihatdan ham mahalliy, ham xorijiy falsafiy adabiyotlarda juda ko‘p va 
batafsil ko‘rib chiqildi.
Mutafakkirlar fikricha, inson boshqa hayvonlarga o‘xshash bo‘lsa-da, u 
ulardan sifat jihatidan farq qiladi.
Qadimgi miflarda ham tashqi dunyo bilan solishtirish mumkin bolgan 
“mohiyati” Kosmos – borliqning uyg‘un tartibiga oid inson haqidagi 
tushunchalar mavjud. Shunday qilib, qadimgi yunon an’analarida insonning 
mikrokosmos sifatidagi ta’rifi umume’tirof etilgan. Ular Mifologiyani 
buzgan holda, insonning o‘ziga xosligi haqida o‘zlarining oqilona ta’riflarini 
berishgan. Odatda inson mavjudligining yaxlitligini e’tiborsiz qoldirish 
bilan bog‘liq bo‘lgan bunday urinishlar har doim ham muvaffaqiyatli 
bo‘lmagan.
Bundan tashqari Antik davrda Afina faylasuflaridan biri bo‘lgan 
Aristotel insonni ruhga ega tirik foniy mavjudot (“iroda tug‘ilgan” aqlli ruh) 

---

417 
deb ta’riflagan.[3] Va budan keyingi davrlarda ham turli ta’riflar berilgan. 
Masalan, XVII-asrda yashagan K.A.Gelvetiy insonni “irodasi bor, 
o‘ylaydigan, maqsadiga erishish uchun harakat qiladigan” tabiiy aqlli 
mavjudot deb atagan.
Biroq, K.A.Gelvetiy “Tabiatning o‘zi inson zoti zaif 
buloq bo‘lgan haqiqiy mashinadan boshqa narsa emas”, chunki “tabiat 
tomonidan yaratilgan mavjudot uchun u bir qismi bo‘lgan buyuk 
butunlikdan yuqori hech narsa yo‘q”, deb ta’kidlagaydi. B.Franklin esa 
insonni mehnat qurollari ishlab chiqaruvchi jonzot deb ta’riflab, unda inson 
mavjudligining asosiy o‘ziga xosligini ko‘rsatadi.[4] 
Haqiqatdan ham, inson mohiyatini anglashda nemis klassik falsafasi 
insoniyat tafakkuri tarixida muhim o‘rin tutadi. Masalan, Yevropa 
faylasuflarining birinchisi I.Kant borliqning barcha shakllarini inson 
sifatidagi asosda tushuntirishga harakat qilgan va uning falsafiy 
konsepsiyasining asosiy savoli “Inson nima?” degan savolga javob berish 
bo‘lgan. Kant insonning mohiyatini uning ongida, instinktlardan ustun 
turish va dunyoni bilish qobiliyatilarida ko‘radi. Bundan tashqari, I.Kant 
olamda aql-idrokli mavjudotlar ko‘pligi va ularning ratsionallik darajasi ular 
bilan bog‘liq bo‘lgan materiyaning xususiyatlariga bog‘liq ekanligidan kelib 
chiqadi. Umuman olganda, I.Kant ongni Olam evolyutsiyasining maqsadi, 
deb hisoblagan. 
Shuningdek, Falsafiy tafakkur rivojiga ulkan ta’sir ko‘rsatgan marksistik 
falsafa asosiy e’tiborni insonning ijtimoiyligiga, uning ijtimoiy ishlab 
chiqarish jarayonida tarixiy shakllanishiga qaratdi. K.Marks va F.Engels 
insonning oʻziga xos xususiyatlari haqida gapirib, shunday yozgan edilar: 
“Odamlarni hayvonlardan ongi, dini, umuman, har qanday narsa bilan 
farqlash mumkin. Ularning o‘zlari o‘zlariga zarur bo‘lgan tirikchilik 
vositalarini ishlab chiqarishni boshlashlari bilanoq hayvonlardan farqlana 
boshlaydilar. K.Marks insonning mohiyatini o‘ziga xos tushunishga asos 
solgan, uning doirasida tizimining bir qismi sifatida harakat qilgan, faqat 
uning doirasidagina inson o‘z boyligini haqiqiy mohiyat sifatida 
shakllantiradi”. K.Marks kontsepsiyasini (bu mening vazifam bu holatda 
emas) batafsil tanqid qilishdan uzoqlashmasdan, faqat shuni ta’kidlayman – 
agar “insonning mohiyati barcha ijtimoiy munosabatlarning yig‘indisi” 
degan haqiqatdan kelib chiqadigan bo‘lsak “inson “inson-jamiyat” va butun 
tarix inson tabiatining doimiy o‘zgarishidan boshqa narsa emas, – demak, 
yakuniy tahlilda tarixiylikni tan olish zarurligini bildiradi. 
Qolaversa, inson kognitiv muammolarni, shu jumladan insonning 
o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash orqal barcha muammosini hal qila oladi. 

---

418 
Chunki: birinchidan, inson dunyoni bilish orqali o‘zining kosmik 
funksiyasini amalga oshiradi, ichki va tashqi muhitni tashkil etishning yangi 
shakllari va boshqalar ikkinchidan, u o‘zini o‘rab turgan dunyoni (uning 
organik qismi bo‘lgan) u bilangina mavjudligi tufayli idrok eta oladi.
Antik davr (birinchi navbatda, Platon va Aristotel tushunchalarida) 
insonning o‘ziga xos xususiyatlarini klassik tarzda aniqlash uchun asos 
yaratdi, Evropa falsafasi tomonidan an’anaviy ravishda inson aqlli mavjudot 
sifatida, tirik mavjudotlar orasida alohida o‘rin tutadi. Insonning o‘ziga 
xosligi uning jismoniy, tana tuzilishiga kamaymaydi va inson 
rivojlanayotgan mavjudotdir va kosmosga potentsial mos keladi. Agar 
faylasuflar belgilab bergan o‘ziga xos xususiyatlarni umumlashtirsak, Inson, 
eng avvalo, jonli mavjudotdir; oqilona (ong va o‘z-o‘zini anglashga ega); 
ijtimoiy va axloqiy; ozod; ramziy; tabiiy voqelik chegarasidan tashqariga 
chiqish, instrumental faoliyat – ishlab chiqarish yordamida o‘zini va atrofini 
o‘zgartirishga harakat qiladi. 
Xulosa qilib aytish mumkinki, inson mavjudligini tahlil qilar ekanmiz, 
tarixning falsafiy tajribasiga tayangan holda, falsafaning an’anaviy 
yondashuvidan kelib chiqadi, bu esa Inson muammosini klassik “mohiyat” 
atamalari bilan ko‘rib chiqishga asos bo‘ladi, ya’ni ichki ma’noni ifodalaydi. 
Insonning mavjudligida muntazam, o‘zgarmas va “mavjudlik” – 
mohiyatning ayrim imkoniyatlarining o‘ziga xos namoyon bo‘lish, 
aktuallashuv jarayonini ifodalanadi.
Darvoqe, mohiyat har doim aniq va ma’lum fazo-zamon va vaziyat 
chegaralari bilan chegaralangan borliq bilan bir xil bo‘lishi mumkin emas. 
Shaxsning yagona o‘zgarmas umumiy mohiyati va bu mohiyatning har doim 
o‘ziga xos, o‘ziga mos va o‘zgaruvchan namoyon bo‘lishining nisbati – 
mavjudlik (individual shaxs, jamiyat) doimiy bir hil bo‘lishi mumkin emas. 
Inson qadri degani, sodda qilib aytganda, insonni ulug‘lash va insonlar 
o‘rtasidagi o‘zaro mehr-muhabbatni qadrlash deganidir. 
Tabiatning gultoji hisoblangan insonga berilgan qisqagina umrda 
hayotimizni go‘zal bo‘lishi muhim o‘rin egallaydi. Insondagi har bir fazilat 
sabrga muhtojdir. U hayotidagi qiyinchiliklarni mulohazalab, kuchli iroda va 
yuksak tafakkur bilan qarshi olib, sabr-toqat bilan ma’naviy yuksalishi 
mumkin. Ma’naviy yuksaklikka erishgan shaxsgina insonning “mohiyati” va 
insonning “tabiati” nima ekanligini anglab yetadi.