Ikkinchi qism toshkent – 2023

PEDAGOGIKA KOLLEJI O‘QUVCHILARIDA IJODIY FAOLIYATNI 
RIVOJLANTIRISHGA QARATILGAN O‘QUV AMALIYOTLARNINI 
TASHKIL ETISH METODIKASI. 
 
To‘xtasheva Nodira Qahramonovna, 
 Pedagogik innovatsiyalar, professional ta’limi 
 boshqaruvi hamda pedagog kadrlarni qayta
tayyorlash va ularning malakasini
oshirishish institutining tayanch doktorant
 
Annotatsiya: Maqolada o‘quvchilarning ijodiy sifatlarini shakllanishi 
o‘qitish jarayonida o‘quv amaliyotlarini samarali olib borish faolligi bilan 
to‘g‘ridan – to‘g‘ri bog‘langan. Professional ta’lim tizimida zamonaviy 
o‘qitishning eng muhim vazifasi dars rejasiga ijodiy yondoshuvlarni 
moslashtirish va o‘quvchilarni rang-barang, jozibali materiallar bilan 
qiziqtirish, bu o‘quvchilarni kasbi bo‘yicha xabardorligini shakllantirish uchun 
qulay shart-sharoit yaratish haqida so‘z yuritiladi.
Tayanch so‘zlar: Metakognitiv, kognitiv, konstruktiv, ekzentik, komponent 
kombinatsiya.

---

---

---

---

---

---

---

594 
undan og‘zaki hamda yozma nutq amaliyotida oqilona va xatosiz foydalana 
olish demakdir. Аfsuski, baʼzi yoshlarimizning o‘zbek tilida nuqsonsiz va 
mantiqiy ravon yoza olmasligi yoki adabiy tilda erkin so‘zlay olmasligi 
ularning o‘zbek adabiy tilini puxta egallashga nisbatan beeʼtibor 
bo‘layotganliklaridan darak beradi. Zero, Kaykovusning: «...Hamma 
qobiliyatlardan eng yaxshisi nutq qobiliyatidir... Nutqni juda yaxshi va 
sanʼatkorona o‘rganib ol, doimo gapga chechan bo‘lishga harakat qil. ... 
Nutqi shirin kishining mehribon kishilari ham ko‘p bo‘ladi», degan o‘gitlari 
bugungi kun yoshlari uchun ham bevosita tegishlidir. Bu o‘gitlar bugun ham 
eskirgan emas. Notiqlik mahoratini egallash, adabiy til normalarini puxta 
o‘zlashtirish, omma oldida nutq so‘zlashni doimiy mashq qilish va so‘z 
ustida jiddiy ishlash auditoriyaga taʼsir o‘tkazish, ularning diqqatini jalb 
etish imkoniyatini beradi.  
Odatda odamlarni majbur etish ularni ishontirishdan ko‘ra osonroq 
yumushdir. Xuddi shu bois ko‘pgina rahbarlar majburlash yordamida 
ommani o‘zlariga bo‘ysundirishni boshqaruvning eng maʼqul usuli deb 
bilishadi. Bu esa fikr erkinligini bo‘g‘ish, jamiyat hayotida buyruqbozlikning 
avj olishi, kishilar ongida norozilik kayfiyatining ko‘payishi kabi illatlarni 
keltirib chiqaradi. Shu maʼnoda nutq yordamida ishontirishning 
majburlashdan ko‘ra afzal jihatlari benihoya ko‘pdir. Ishontirish esa inson 
qalbi va ongiga kirish imkonini beradi, hamfikrlilik, hamnafaslik tuyg‘ularini 
tarkib 
toptiradi, 
pirovardida, 
shunday 
deyish 
joiz 
bo‘lsa, 
suhbatdoshingizning aqli va tafakkurini egallash imkonini beradi. Nutq 
yordamida siz o‘z fikrlaringizni o‘zga kishining ongiga singdirsangiz, ular 
o‘sha odamning o‘z shaxsiy fikridek hatti-harakatlarini yo‘naltiruvchi 
kuchga aylanadi va oqibatda u sizning doimiy taʼsiringiz ostida qoladi. 
Tasavvur qiling, taqdir taqozosi bilan talabangiz turli lavozimlarda faoliyat 
yuritayotgan kezlarda uning maʼnaviy mulkiga aylangan sizning fikrlaringiz 
u boshlagan ezgu ishlarni amalga oshirishda eng yaqin ko‘makchi bo‘ladi. 
Biroq bu boradagi mavjud vaziyatni sinchkovlik bilan o‘rganish 
yoshlarimizning nutq madaniyatida uchrayotgan kamchilik va 
nuqsonlarning sabablari orasida keyingi paytda kitobxonlik madaniyatining 
tobora oqsab borayotganligi, kitob mutolaasiga nisbatan eʼtiborning susayib 
borayotganligi bilan ham bevosita bog‘liqligini ko‘rsatmoqda. Haqiqatan 
ham yaqindan muloqot chog‘ida ko‘pgina yosh o‘qituvchilarning juda kam 
kitob o‘qishi, buning o‘rniga televidenie, internet singari zamonaviy axborot 
almashinuv manbalari bilan oshno bo‘lishning maʼrifatli bo‘lish uchun 
yetarli ekanligini ro‘kach qilib ko‘rsatilayotganligi ko‘zga tashlanmoqda. 

---

595 
Hammasidan achinarlisi, bu salbiy hol bugun o‘sib kelayotgan yosh avlod 
ongida mustahkam o‘rnashib qolayotgan anʼanaga o‘xshab tuyuladi.
Inson tafakkurini charxlash, xotirasini o‘stirish, so‘z boyligini orttirish 
va zahirasini kengaytirishda kitobga teng keladigan omil yo‘q. 
Jamiyatshunoslarning taʼkidlashicha, bugungi kunda yaxshi va aʼlo 
baholarga o‘qib, o‘rta maʼlumot to‘g‘risida attestat olayotgan 
bitiruvchilarning xotirasidagi so‘z zahirasi 4-5 ming termin va 
tushunchalardan oshmayotgan ekan. Bundan 50-60 yil ilgari esa xuddi shu 
toifadagi bitiruvchiniki 9-10 ming so‘zdan iborat bo‘lgan ekan. Endi izoh 
talab qilmaydigan savol tug‘iladi: qaysi o‘quvchining yozgan inshosi yoki 
og‘zaki nutqi yordamidagi javobi mazmunliroq va qoniqarliroq chiqadi? 
Shunday ekan, bugun o‘quvchilarni kitobga oshno qilish, ommaviy 
kitobxonlikka qaytarish taʼlim tizimi va keng jamoatchilik oldida turgan juda 
muhim yumushlardan biridir.
Hech qachon unutmaslik lozimki, ona tilini o‘rganmasdan va kitob 
o‘qimasdan turib nutq madaniyati to‘g‘risida gap bo‘lishi mumkin emas. 
Аxir maʼrifatli dunyoning har bir aʼzosi o‘zidagi har qanday fazilatlar uchun 
kitobdan minnatdor bo‘layotganligi mutlaq haqiqat fikr. Zero, har bir 
kishining so‘z boyligi, fikrlash doirasining kengligi, mantiqiy izchil 
muloqotga kirishish, aqlli so‘zlashish, maʼnodor muomala qila olish kabi 
insoniy sifat va fazilatlarining zaminida o‘qimishlilik degan mohiyat yotadi. 
Shunday ekan, kitob mutolaasi insonni barkamol shaxs etib tarbiyalaydi, uni 
jamiyatning to‘laqonli aʼzosi sifatida voyaga yetkazadi. 
Kezi kelganda, bizningcha, nutq madaniyatiga salbiy taʼsir etayotgan 
yana bir omilni ham qayd etib o‘tmaslik mumkin emas. Gap shundaki, 
keyingi yillar mobaynida oliy taʼlim olish maqsadida kirish imtihonlari 
o‘rniga test sinovlarining joriy etilganligi oliy taʼlim olish istagidagi 
daʼvogarlarning bilimini xolis baholash uchun xizmat qilayotganligini to‘liq 
eʼtirof etgan holda, unda ona tili va adabiyoti fani bo‘yicha testlarning 
uchinchi blok fani etib belgilangani ham o‘quvchi-yoshlarning nutq 
madaniyatini o‘stirish uchun xizmat qilmoqda, deb bo‘lmaydi. Chunki ona 
tili va adabiyoti bo‘yicha har bir to‘g‘ri yechilgan test uchun eng kam ball 
berilishi tartibining joriy etilganligi, o‘z-o‘zidan ravshanki, aksariyat 
bitiruvchilarning ushbu fanga kamroq eʼtibor qaratib (agar umuman eʼtibor 
bermay qo‘ygan bo‘lishmasa), ko‘proq ball to‘plash imkonini beradigan 
boshqa blok fanlarini chuqurroq o‘rganish uchun harakat qilishga 
undamoqda. Oqibatda ona tili va adabiyotini o‘rganishga nisbatan yuzaki 
munosabat qaror topish anʼanasi avj olmoqda va bu hol yaqin kelajakda 
mutaxassis sifatida faoliyat boshlayotgan ko‘pgina kadrlarning notiqlik 
fazilatlarini yomon egallaganliklarida o‘z aksini topmoqda. Bu ayni haqiqat 

---

596 
bo‘lib, bizningcha, mamlakatimizdagi tegishli tuzilmalar tomonidan ushbu 
muammoga ijodiy yondashuv zarurligi masalalarini ko‘tarish fursati yetdi 
[4;156].
Shaxsni maʼrifatli etib tarbiyalashda o‘qituvchi asosiy figura va yetakchi 
kishi bo‘lib, unga yosh avlodni o‘qitish va tarbiyalash vazifasi yuklatilgan. 
Bu jarayonda u talabalarda muayyan muomala madaniyatini 
shakllantiruvchi subʼekt sifatida faoliyat ko‘rsatayotganligini ham 
unutmaslik lozim. Chunki talabalar taʼlim-tarbiya jarayonida o‘zlari 
tanlagan mutaxassisliklar bo‘yicha muayyan bilim va ko‘nikmalarni egallash 
bilan birga umuminsoniy va milliy axloqimizning norma va mezonlarini 
ham o‘zlashtiradi. Bunda ko‘p hollarda muomala odobini asosan o‘qituvchi 
timsolida anglab oladi. Boshqacha qilib aytganda, yuksak nutq madaniyati 
sohibi bo‘lgan sevimli ustoz shogird talaba uchun bir umr ideal, ibrat, 
namuna bo‘lib qolishi hayotiy haqiqatdir. 
Tabiiyki, talabalarda nutq malakalarini shakllantirish o‘qituvchi 
tomonidan ular o‘rtasida muntazam ravishda o‘tkazib turiladigan samimiy 
suhbatlar orqali amalga oshiriladi. Аna shu suhbatlar va har xil 
chiqishlarning talabalarga qay darajada taʼsir qilishi, ularni ishontirish, 
kayfiyatlarini o‘zgartirish, ularning diqqatini qo‘yilayotgan masalalarga 
tortish o‘qituvchidan juda katta mahorat talab qiladi. Chunki har bir nutq 
talabani ishontira oladigan, ularga tushunarli, yorqin, taʼsirchan, mantiqli 
va aniq bo‘lgandagina o‘zgacha ijobiy taʼsir qiladi. Аna shularni taʼminlay 
olgan o‘qituvchining shogirdi ham notiqlik talablaridan yaxshi xabardor 
bo‘lishi bilan birga uni o‘z feʼl-atvorida ham qaror toptira oladi. 
Xulosa qilib aytganda, notiqlik sanʼatini yaxshi egallash maʼrifatli 
shaxs uchun so‘z qudratidan oqilona foydalanib, jamiyatda o‘z o‘rnini topa 
olishi bilan birga uning rivoji va taraqqiyoti uchun ham munosib hissa 
qo‘sha olishini kafolatlaydi.