Ikkinchi qism toshkent – 2023

 
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA 
Har qanday davlatning poydevori, uning mustahkamligi, barqarorligi, 
kelajagi ana shu yurtda voyaga yetib kelayotgan yosh avlodning har 
tomonlama ma’naviy – axloqiy jihatdan kamol topishiga bevosita bog‘liqdir. 
Shunday ekan, bu vazifani a’lo darajada bajarish davlatning olib borayotgan 
siyosati, barcha sohalarda olib borilayotgan islohotlarga bevosita bog‘liqdir. 
Buyuk yunon olimi, Sharqda “Birinchi muallim” deb ulug‘lanadigan 
Aristotelning “Vatan taqdirini yoshlar tarbiyasi hal qiladi”, degan so‘zidan, 
insoniyat ongli hayot kechira boshlagan davrdan buyon ta’lim va tarbiya 
masalasi, doimo dolzarb ahamiyat kasb etib kelayotganligini anglash 
mumkin [6]. 
Forobiy asarlarida ta’limda barcha fanlarning nazariy asoslari 
o‘rganilsa, tarbiyada ma’naviy-axloqiy qoidalar, odob me’yorlari 
o‘rganiladi, kasb-hunarga oid malakalar hosil qilinishi asoslab beriladi [2]. 
Ibn Sino maktabda bolalarni alohida-alohida o‘qitishdan ko‘ra jamoa, 
sinf tartibida o‘qitishni afzal deb biladi va bu uslubning ustunligi 
quyidagilardan iboratligini ta’kidlaydi: «O‘quvchilar o‘qish va tarbiya 
davomida ilmga chanqoqlik sezadilar. O‘z bilimlari bilan g‘ururlanadilar, 
bir-birlarining bilimlariga havas qiladilar. G‘urur va o‘ziga e’tibor 
tarbiyalanuvchilarni bir-birlaridan orqada qolmaslikka undaydi. O‘quvchilar 

---

43 
birga bo‘lganda, doim bir-birlari bilan gaplashadilar va bu bilan o‘z xotiralari 
va nutqlarini rivojlantiradilar». 
Ulug‘bek darsliklar qanchalik mazmunli va tushunarli bo‘lmasin, ta’lim 
jarayonida o‘qituvchi asosiy o‘rinda turishi, o‘z pedagogik mahorati bilan 
namuna bo‘lishi kerakligini alohida ta’kidlaydi. Demak, Ulug‘bek o‘z hayoti 
va ilmiy-pedagogik (mudarrislik) faoliyatida yetuk, bilimdon va yuksak 
mahoratli olim-ustoz sifatida ilmiy farazlarni emas, balki bu bilimlardan 
maqsad nima ekanini aniq anglab, o‘z bilimlarini takomillashtirib borish, 
ularni hayotga tatbiq etish yo‘llarini ko‘rsatib berishdek bugungi zamonaviy 
ta’limdan farq etmaydigan mukammal amaliy ta’lim shaklini yaratadi [6]. 
Alisher Navoiyning asarlarida maktab va madrasalardagi ta’lim-tarbiya 
usullari, ta’lim olish tamoyillari, talabalarga bilim beradigan muallimlar, 
mudarris va ustozmurabbiylarning o‘zlari bilimli, dono va tarbiyali, yuksak 
pedagogik mahoratga ega bo‘lishi zarurligi g‘oyasi ta’lim texnologiyasida 
yetakchi o‘rinlarni egallagan [6].
Zahiriddin Muhammad Boburning ta’lim texnologiyasidagi bosh masala 
inson kamoloti uchun ilmning naqadar zarurligi hisoblanadi. 
Ulug‘ mutafakkirmiz Abdulla Avloniy “Turkiy guliston yoxud axloq” 
asarida ta’kidlanganidek, “Inson javhari qobildir, agar yaxshi tarbiya topib, 
buzuq xulqlardan saqlanib, go‘zal xulqlarga odatlanib katta bo‘lsa, har kim 
qoshida maqbul, baxtiyor inson bo‘lib chiqar” – degan hikmatli fikrni yozib 
qoldirgan [4].
Dunyoga kelgan go‘dak ma’lum yoshga hadar individ hisoblanadi. 
«Individ» lotincha «individium» so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, «bo‘linmas», 
«alohida», «yagona» ma’nolarini anglatadi. Individ biologik turga kiruvchi 
alohida tirik mavjudotdir. Shaxsning shakllanishida harakat o‘ziga xos omil 
sanaladi. Go‘dak (chaqaloq) ham turli harakatlarni qiladi. Biroq, bu 
harakatlar keyinchalik shartli reflekslar bo‘lib, ongli ravishda emas, balki 
shartsiz va shartli qo‘zg‘atuvchilarga javob tarzida yuz beradi. 
Shaxs sifati “individuallik” tushunchasi bilan to‘ldiriladi. Individuallik 
deganda, bir kishining boshqasidan o‘ziga xos xususiyatlari va farqlari 
tushuniladi. Individuallik, qoida tariqasida, mijozning o‘ziga xos 
xususiyatlariga, uning ijtimoiy faolligiga va oqilona xatti-harakatlariga 
tegishlidir. Insonni ijtimoiy mavjudot sifatida tasvirlash uchun “individual” 
tushunchasiga to‘xtalib o‘tish kerak. “Individ” atamasi bitta, faqat, bitta 
odamni bildiradi. U insoniyatning alohida vakili sifatida talqin qilinadi. 
Ya’ni, har qanday aqli raso odam shaxs bo‘lishi mumkin. Shu nuqtai 
nazardan, shaxs hayot davomida rivojlanadi va shakllanadi. Rivojlanish - bu, 

---

44 
birinchi navbatda, shaxsning miqdor va sifat o‘zgarishi jarayonidir. Inson 
tug‘iladi va o‘sadi, organizm organlari va tizimlari kengayadi, u so‘zga, 
so‘ngra so‘z boyligiga ega bo‘ladi. Har xil ijtimoiy xususiyatlar va axloqiy 
ko‘nikmalarni, mehnat ko‘nikmalarini egallaydi. Inson rivojlanayotgan ha-
qiqiy hayotga muhit deyiladi. Shaxsning rivojlanishiga turli tashqi omillar, 
jumladan, geografik, ijtimoiy, ta’lim va oilaviy hayot ta’sir ko‘rsatadi.