Ikkinchi qism toshkent – 2023

Sh.Mirziyoyev. 
Har bir xalqning milliy qadriyatlarini uning tarixi, ma’naviyati, 
madaniyati, o‘ziga xos urf-odatlari, an’analarisiz tasavvur qilish qiyin. 
“Qadriyat deyilganda inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo‘lgan millat, 
elat va ijtimoiy guruhlarning manfaatlari va maqsallariga xizmat qiladigan 
va ular tomonidan baholanib, qadrlanadigan tabiat va jamiyat ne’mat’ari, 
hodisalari majmuini tushunmog‘imiz lozim” [1]. 
Inson paydo bo‘lishi bilan uning tili, urf-odatlari, an’analari, dini, 
madaniyati, ezgulikni ifodalovchi axloqiy fazilatlari vujudga kela boshlagan. 
Ularning mazmunida xalqning hayot tarzi, ruhiyati, ma’naviyati, turmush 
tarzi, o‘y-xayollari aks etgan. Qadriyat atamasi arabcha “qadr” so‘zidan 
olingan bo‘lib, qimmatli, foydali degan ma’noni anglatadi. Qadriyat – bu 
tabiiy va ijtimoiy hayotda namoyon bo‘ladigan shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojni 
qondirishga xizmat qiladigan moddiy-madaniy, ma’naviy omillar yig‘in-
disidir.
Jamiyatga va o‘ziga foyda keltiruvchi shaxs bo‘lib yetishishda muhim 
omil – bilim egallashdir. Bilimsizlik – kishilarni nodonlikka olib keladi.
Yoshlarimizning ma’naviy tarbiyasida doimo og‘oh va sergak bo‘lish, 
hamda milliy kadriyatlarimizni ularning ongiga singdirish bizning 
burchimizdir. 
Barchamizga ayonki, kuy – qoshiqqa, san’atga muhabbat, musiqa 
madaniyati xalqimizda bolalikdan boshlab, oila sharoitida shakllanadi. 
Musiqiy cholg‘ular xalqimizda qadim-qadimdan merosdir. Ular ko‘p asrlik 
tarixga ega bo‘lib, har biri o‘ziga xosdir. 
Musiqiy cholg‘ularning kelib chiqishini o‘rganishda O‘rta va Yaqin 
Sharq musiqiy olami mifologiyasiga tegishli totemizmga e’tibor qaratish 
joiz. Totemizm iptidoiy jamoa tizimining qadimgi davrida, matriarxat 
hukmronligida yuzaga kelgan bo‘lib, uning ilk tasavvurlari farishtalar, devu 
- jinlar, hayvonlar va o‘simliklar bilan bog‘liq bo‘lgan. Ushbu davrga oid 

---

37 
afsonalarda rivoyat qilinishicha, kunlardan bir kun, bir olim yo‘lda 
ketayotib, dam olish uchun bir dataxt tagiga o‘tiribdi. U shoxdan- shohga 
sakrab yurgan maymunni ko‘ribdi. Birdan maymun o‘tkir shoxga ilinib, 
qorni yorilib ketibdi va ichaklari ikkita shox orasiga tortilib qolibdi. Biroz 
vaqt o‘tgach, bu ichaklar quribdi, shamol esib, undan yurakni maftun 
etuvchi tovush taralibdi. Olim bu ichaklarni olib, qiyshiq taxtaga tortib 
qo‘ygan ekan, undan yana ham go‘zal tovushlar taralibdi. So‘ngra u bir 
necha tor yasab, taxta ostiga qovoq o‘rnatibdi. Va natijada musiqiy cholg‘u 
asbobi paydo bo‘libdi. Bundan keyin olimlar bu asbobni qonun va rebab 
cholg‘ulari yasalgunga qadar turlicha takomillashtirilgan [2]. 
 Yana shunga o‘xshash rivoyatlardan birida hikoya qilinishida, tanbur, 
dutor, nay, g‘ijjak cholg‘ulari to‘rtta farishta, ya’ni elchi farishta Jabroil, 
olamni harakatlantiruvchi farishta Mikoil oxiratda karnay chaluvchi bo‘ron 
farishtasi Isrofil, Jon oluvchi farishta Azroillarning jonni Odam Ato tanasiga 
kiritishdagi sa’yi – harakatlari tufayli vujutga kelgandir. Sozanda va 
mehtarlik risolalarida qayd etilishicha, ular jannatdan “Dup”, ya’ni tut 
yog‘ochini olib chiqib cholg‘ularni yasagan ekanlar [3]. 
Yuqoridan ko‘rinib turibdiki, musiqiy cholg‘ularning kelib chiqishi 
qadim-qadim davrlarga borib taqaladi, ular insoniyat taraqqiyotining barcha 
bosqichlaridan o‘tib, takomillashib bordi va o‘rta asrlarga kelib ilk bora al-
Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abdurahmon Jomiy, Darvishali Changiy singari 
mutaffakirlarning risolalarida ilmiy jihatdan o‘z ifodasini topdi. O‘rta asr 
olimlarining musiqiy cholg‘ularining yaratilishi, sozlarning texnologik 
tuzilishi va qo‘llanishi haqidagi ma’lumotlari nihoyatda qimmatli 
hisoblanib, cholg‘ularning kelib chiqishidan boshlab, to bugungi kunga 
qadar boshdan kechirgan taraqqiyotini kuzatish imkonini beradi. 
Umuman olganda, o‘rta asrlarga oid tarixiy materiallar musiqiy 
cholg‘ularning mavjudlik manzarasini to‘la qonli aks ettiradi. Bunda ilm ahli 
(Ibn Sino, Abdurahmon Jomiy, Darvishali Changiy) musiqiy cholg‘ularni 
nazariy tomonlama ta’riflagan bo‘lsa, adabiyot va san’at ahli (Navoiy, 
Firdavsiy, Bobur) esa ularning amaliy tadbiqi, hayotdagi o‘rnidan hikoya 
qiladi. 
O‘rta asrlarda yaratilgan tasviriy miniatyuralarda ko‘plab musiqiy 
cho‘g‘ular o‘z aksini topgan. Bunda qo‘lida soz tutgan cholg‘uchilar 
ansambllari keng o‘rin egallaydi. XV –XVII asr miniatyuralari va yozma 
manbalarini o‘rgana turib, musiqiy hayot, turli yig‘inlar va saroy qabullarida 
xilma-xil musiqiy cholg‘ularning aks etganini kuzatish mumkin. Bu davrga 
kelib, O‘rta Osiyo va Xurosonda cholg‘u ijrochiligi madaniyati yuksak 

---

38 
darajaga erishgan. Aksariyat hollarda musiqachilar oddiy hunarmandlar 
orasidan chiqqan bo‘lib musiqachilik kasbi ularga yuqori tabaqaga kirish 
uchun yo‘l ochib bergan. Natijada, ud, nay, g‘ijjak, tanbur va qonun 
ijrochiligida yuqori darajaga erishgan hunarmand yoshlar ziyoli 
insonlarning she’riy va musiqiy majlislarida qatnashish huquqini qo‘lga 
kiritganlar. Musiqani tushunish, uning xususida fikr yurita olish har qanday 
ma’rifatli inson uchun majburiy hisoblangan. Yoshlar cholg‘u ijrochiligi 
bobida kim o‘zarga harakat qilar edilar. Bu davr she’riyatini varaqlaganda 
turli xil musiqiy cholg‘ularning nomlarini uchratish mumkin. Bunda 
cholg‘ular yurakda ehtirosli muhabbat yoqa olish imkoniyatiga ega ekanligi 
aytiladiki, bu xususiyat o‘rta asrlarda nihoyatda qadrlangan. 
Alisher Navoiy o‘z zamonasining cholg‘ularini shunday tafsiflaydi: Nay 
– “dard o‘tiga yel beradi”; G‘ijjak – “cho‘ziq nolalar chekib, yolvoradi”; 
Tanbur – “maftunkorlik bilan halok etadi, uning halovat pardasini chok 
etadi”; Chang – “sozlanib, bo‘g‘zini cho‘zadi”; Ud – “tilining ingrab 
yuborishi changnikidan ham ortadi”; Rubob – “boshini yerga qo‘yib iltimos 
qilganda”; Qonun – “nolasi quloqqa eshitiladi” [4]. 
Hazrat Navoiy musiqiy sozlarga shunday ta’rif berar ekan har bir 
cholg‘uda inson qiyofasini ko‘radi, har bir cholg‘uning xususiyatini inson 
ruhiyati va tafakkuri bilan bog‘laydi, har bir cholg‘uni odamzod dunyosi 
bilan chambarchas bog‘laydi. 
Umuman olganda, o‘rta asr mutafakkiriga xos bo‘lgan estetik dunyo 
qarashga mansub falsafiylik, mushohadaviylik, fikrga o‘ta nosik bo‘yoq 
berish xususiyati san’at sohasida, xususan, musiqiy cholg‘ular sohasida 
yaqqol aks etadi. 
O‘rta asrlarda musiqiy cholg‘ularga nisbatan bo‘lgan bunday ehtirom 
keying asrlarda ham an’anaga aylanib, davom etaverdi. Tabiiyki keyingi 
o‘tgan vaqt ichida davr tafakkurining o‘zgarishi, mamlakatlararo 
aloqalarning ta’siri, ilm-fan, madaniyat va san’at sohalarining rivoji natijasi 
o‘laroq, musiqiy sozlar ham san’at ustalari qo‘lida takomillashib, 
mukammallik darajasiga yetib bordi. 
O‘zbek xalqi musiqa merosi qadimiy tarixga ega. Tarixiy manbalarining 
dalolat berishicha qadimiy Xorazm, Baqtriya, Sug‘d yerlarida eramizdan bir 
necha asr oldin, nihoyatda boy va rang-barang musiqa san’ati mavjud 
bo‘lgan. 
O‘rta Osiyoda ko‘pgina olimlar yashab, musiqa nazariyasi va 
amaliyotini boyitib, o‘zlarining musiqa risolalariga, musiqa asboblari, 
ularning turlari haqida noyob, fikrlarini bildirganlar. 

---

39 
Bu borada Abu Nasr Muhammad al-Farobiy (871-950)ning “Kitabul – 
musiqiy al-Kabir” (“Musiqaga doir katta kitob”); “Kitabul - musiqiy” 
(Musiqa kitobi); “Kilamu fil musiqiy” (“Musiqaning uslublari haqida kitob”); 
Abu Ali ibn Sino (980-1037) ning “Risolatun fi – ilmil musiqiy” 
(“Musiqa ilmi haqida risola”); 
Abu Abdulloh Muhammad ibn Yusuf Al Kotib Al Xorazmiy (IX – X asr) 
ning “Mafotix ul-ulum” (Ilmlar kaliti) ensiklapediyasining musiqa nazariya-
siga bag‘ishlangan qismi hamda yana bir qancha olimlarning musiqa 
risolalari alohida ahamiyat kasb etib, fikrimizning yaqqol dalili bola oladi. 
Musiqa nazariyasiga bag‘ishlab turli davrlarda yaratilgan bu risolalarda 
ayrim masalalar yuzasidan ba’zi ixtiloflar mavjud. XIII asrning ulkan olimi 
Sayfiddin Abdulmo‘min al – Urmaviy, al – Farobiyning ilmiy tadqiqotlariga 
suyanib musiqa nazariyasi haqida ancha yangi fikrlar bildirdi. 
Musiqa nazariyasi so‘nggi davrlarda yashab ijod qilgan olimlar Al- 
Husayniy (XV asr), Abdurahmon Jomiy (XV asr), va boshqalarning asarlarida 
yanada rivoj topgan. 
Sharq olimlari o‘zlarining kitoblarida, dastlab musiqani falsafa 
fanlaridan biri deb hisoblanganlar, shu bilan birga, falsafa fanlarining biri 
sifatida o‘z asarlariga kiritganlar. So‘ngi davrlarda esa musiqa ilmi 
matematika fanlarining biri sifatida ensiklapediya tarzida kitoblarga 
kiritilgan edi. Bu olimlarning musiqa risolalarida maqom masalasi musiqa 
nazariyasining eng yirik va tub masalalaridan biri sifatida qaraladi. Bu davr 
o‘rta asr adabiyoti va san’ati tarixida ajoyib mo‘jizalar yaratdi va O‘rta Osiyo 
xalqlarining o‘ziga xos adabiyoti va san’atining turli sohalarida o‘lmas 
yodgorliklar qoldirdi. Bu davr – Alisher Navoiy, Abduraxmon Jomiy kabi 
buyuk siymolarni yetkazib berdi. 
XIV –XV asrlar O‘rta Osiyo xalqlari uchun madaniyatning gullagan 
davri bo‘ldi. Bu davrda bizga yaqin bo‘lgan davrdagi musiqa asarlariga 
bog‘liq masalalar, ya’ni maqom masalalari ustida mulohaza yuritildi. 
Maqomlarni yaratilishi juda qadim zamonlarga borib taqalsada, biz 
uning o‘n ikki maqom shaklida musiqa risolalarida berilgan mulohazalariga 
suyanibgina sharxlay olamiz. Maqomlar asrlar o‘tishi bilan birlashtirilib 
XVIII asr o‘rtalariga kelib Shashmaqom shakllandi. 
Maqomlar o‘z boshidan juda ko‘p zamonlarni kechirdi. Shu sababli 
Shashmaqomda O‘rta Osiyo xalqlari yashagan sharoit, tarixiy hodisalar o‘z 
izini qoldirdi. 
Yuqorida keltirilgan qiyosiy misollar va dalillardan ma’lum bo‘lishicha, 
Shashmaqom o‘zbek-tojik xalqlari musiqa merosining asosini tashkil etadi. 

---

40 
Shashmaqom cholg‘u, ashula bo‘limidagi kuy va ashula yo‘llarining 
tinglovchilarga to‘liq etib borishi, ularga zavq va lazzat bag‘ishlay olishi 
ularning yaxshi ijro etishiga bog‘liq. 
Yetakchi janr hisoblangan maqomlar musiqa tafakkurining eng yuksak 
ko‘rinishlaridan biridir. Maqomlarni yuqori saviyada ijro etish puxta bilim, 
tajriba, alohida mahorat talab qiladi. Bu masalalarni chuqur idrok qilish 
uchun ham ma’lum darajada tayyorgarlik lozimdir. 
O‘zbek xalqi og‘zaki an’anadagi professional musiqasi, shu jumladan, 
an’anaviy ijrochilik va xalq cholg‘u ijrochiligi ham ustozdan shogirdga 
og‘zaki ravishda o‘tib kelgan. 
Dastlab o‘zbek xalq va an’anadagi professional musiqasini nota 
yozuviga olishga V.A.Uspenskiy, N.M.Mironov, Y.Y.Romanovskayalar 
o‘zlarining salmoqli hissalarini qo‘shdilar. Keyinchalik bu yo‘lni Boboqul 
Fayzullayev, Shoxnazar Soxibov, Fazliddin Shaxobov, Yunus Rajabiy, Ishoq 
Rajabiy hamda Fayzullo Karomatov singari davomchilari bo‘lib o‘zbek 
musiqa madaniyatini yangi bosqichga ko‘tardilar. Natijada olti tomlik 
Shashmaqom kitobi 1966 yilda to‘la-to‘kis uchinchi marotaba nashr qilindi. 
O‘zbekistonda maqomlarni to‘plashda va notaga olishda akademik Yunus 
Rajabiyning xizmatlari benihoya kattadir. Xususan, Yunus Rajabiy 
maqomlarining mukammal matnini tayyorlash maqsadida uzoq yillar 
davomida izlanishlar olib borib, pirovardida maqom nota yozuvlari qayta 
ishlanib, uni uch marta chop ettirdi. Shuningdek, Xorazm maqomlari 
O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi Matniyoz Yusupov 
tomonidan notaga olindi. 
“Ustoz -shogirdga” og‘zaki tarzda meros bo‘lib o‘tib kelgan an’anaviy 
musiqa san’atimiz endilikda yosh sozanda-yu xonandalarga mutaxassis 
ijrochi bo‘lib shakllanishlarida o‘z samarasini ko‘rsatmoqda. Bunda nota 
yozuvlari, gramplastinka va magnit yozuvlar, hozirgi vaqtda kompakt 
disklar ko‘makdosh vositalardir. 
Ma’lumki, har bir cholg‘u sozida maqomlar yoki yirik shakldagi 
an’anaviy musiqa asarlarini ijro etish imkoniyatlari turlichadir. Ustozlarimiz 
har bir maqomning asosiy pardalariga e’tibor bergan holda notaga olganlar. 
Bunda tanbur sozining yetakchi bo‘lganligi bizga ayon. Hozircha maqom 
cholg‘u va ashula yo‘llarini o‘rganishda biz asosan ustozlarimiz tomonidan 
yozilgan kitoblarga murojaat qilamiz. Endilikda har bir cholg‘u sozining 
imkoniyat darajasiga ahamiyat bergan holda alohida sozlarga (qashqar 
rubob, ud, dutor, qo‘shnay, nay, chang va boshqa) moslashtirilgan kuy 
to‘plamlarini, o‘quv qo‘llanmalarni, darsliklarni nashr qildirish mutaxassis 

---

41 
ijrochilar zimmasiga yuklatilgan. Har bir xalq o‘zining milliy musiqiy 
merosini sevsa, ajdodlar an’anasini ardoqlasa, uni munosib tarzda 
o‘zlashtirsa va qadriga yetsa, o‘zga xalqlar san’atini ham baholay oladi. Bu 
borada xalqimizning ma’naviy boyligi bo‘lgan maqomlar, maqom yo‘llariga 
mansub bo‘lgan mumtoz musiqa asarlari o‘zining badiiy va estetik 
imkoniyatlarini yuqori darajada saqlab kelayotganligini alohida ta’kidlab 
o‘tish joiz. Ularni o‘rganish, tadbiq etish va kelajak avlodlarga yetkazish 
zamonamizning talab va ehtiyojida bo‘lgan dolzarb masalalardan biri. 
Xulosa. О’zbek xalqining musiqiy madaniyati milliy cholg‘ularga boy 
bo‘lib, qashqar rubob, tanbur, dutor, g‘ijjak, nay, qo‘shnay, sunray, chang, 
qonun, ud, doira va nog‘ora kabi cholg‘ular o‘zining mukammalligi bilan 
mohir ijrochilar amaliyotida munosib o‘rin topgan. Chunki har bir cholg‘u 
o‘zining shakllanish tarixi, ijro imkoniyatlari, betakror, jozibali sadolanishi 
va muxlislariga ega. Ularning barchasi siru-sinoatlarini ilmiy-nazariy tadqiq 
etish va yosh avlodga yetkazish har bir murabbiyning muqaddas burchidir.