Ikkinchi qism toshkent – 2023

 
Anotatsiya: Maktabgacha yoshdagi bolalarda akmeologik qobiliyatni 
tarkib toptirishda bolalarning kompetentligini rivojlantirishning didaktik 
tizimini takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilgan. Ayniqsa, maktabgacha 
yoshdagi bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash jarayoniga innovatsion texnolo-
giyalarini keng joriy etish, akmeologik yondashuv asosida bolalarning bilish 
kompetentligini rivojlantirish, bolalarning individual ta’lim traektoriyasini 
samarali tashkil etish orqali bilish faolligini oshirishda muhim o‘rin egallagan. 
Kalit so‘zlar: iqtisodiy intellektual resurs, akmeologik qobiliyat,integrativ, 
model, kompetent, korreksiya 

---

91 
Maktabgacha ta’lim tizimini takomillashtirishda jahonning rivojlangan 
mamlakatlarining maktabgacha ta’lim tizimidagi tajribalarini o‘rganish, 
mahalliy shart- sharoitlar, iqtisodiy va intellektual resurslarni inobatga 
olgan holda jamiyat hayotining maktabgacha ta’lim sohasida tub 
islohotlarning amalga oshirilayotganligi yangidan-yangi natijalarga va 
yutuqlarga erishishni ta’minlamoqda.
Zamonaviy talablar inobatga olingan holda, maktabgacha ta’lim 
yoshdagi bolalarda kognitiv kompetentlikni rivojlantirib, muntazam 
takomillashtirib borish ishlarini tashkil etish bugungi kunning dolzarb 
vazifalaridan biri hisoblanadi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarda akmeologik qobiliyatni tarkib 
toptirish, bolalarning kompetentligini rivojlantirishning didaktik tizimini 
takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ayniqsa, maktabgacha 
yoshdagi bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash jarayoniga innovatsion 
texnologiyalarini keng joriy etish, akmeologik yondashuv asosida 
bolalarning bilish kompetentligini rivojlantirish, bolalarning individual 
ta’lim traektoriyasini samarali tashkil etish orqali bilish faolligini oshirish 
muhim o‘rin egallamoqda.
Shningdek, maktabga tayyorlash jarayonida bolalarning ta’limiy 
faoliyatni amalga oshirishga tayyorligi va qobiliyatini aks ettiruvchi 
integrativ o‘ziga xoslik sifatida kompetensiyaviy yondashuv bilan 
bolalarning maktabga tayyorlik tizimining o‘zaro uyg‘unligini ta’minlash 
alohida dolzarblik kasb etmoqda. 
Bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashda innovatsion texnologiya-
laridan foydalanishning maqbul mexanizmlarini ishlab chiqish, bolalarning 
individual ta’lim traektoriyasini loyihalash, tayanch kompetensiyalar 
natijasi sifatida bolalarning kognitiv kompetentligini rivojlantirishga doir 
kuzatish, taxlil kilish ishlari olib borilmoqda.
Shu bilan birga, bo‘lajak maktab o‘quvchilarida kognitiv kompetentlikni 
rivojlantirish jarayonini akmeologik ta’lim muhiti bilan integrativligini 
ta’minlash, tarbiyalanuvchilarda o‘z-o‘zini takomillashtirish istagini qaror 
toptirish, mustaqil bilimlarni o‘zlashtirish ko‘nikma va malakalarini, 
kreativlik, yangi qadriyatlarni o‘zlashtirishga, qobiliyatlilikni rivojlantirish-
ning didaktik shart-sharoitlarini takomillashtirish muhim ustuvorlik kasb 
etmoqda. 
Respublikamizda maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarga ta’lim va 
tarbiya berish usullari, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari hamda 

---

92 
xorijiy tillarni o‘rgatish, ta’lim jarayonida zamonaviy pedagogik texnolo-
giyalarni qo‘llash ko‘nikmalariga ega professional pedagog kadrlar 
tayyorlashga katta e’tibor qaratilmoqda. Respublikamizda maktabgacha 
yoshdagi bolalarni kompetentligini rivojlantirish, tarbiyachilarning o‘quv-
bilish faoliyatini takomillashtirishning didaktik parametlari, ta’limni 
axborotlashtirish sharoitida tarbiyachilarning kognitiv kompetentligini 
rivojlantirishning ayrim jihatlari alohida muxim ahamiyatga ega. Biroq 
akmeologik yondashuv asosida maktabgacha yoshdagi bolalarning kognitiv 
kompetentligini rivojlantirish mazmuni, tuzilmasi, komponentlari, mezon-
lari, ko‘rsatkichlari, kognitiv kompetentlikni rivojlantirish mexanizmi sifa-
tida akme shaxs modeli, maktabgacha yoshdagi bolalarda kognitiv kompe-
tentlikni rivojlantirishning texnologik jihatlarini tadqiq etish zarur…… Bu 
esa, akmeologik yondashuv asosida maktabgacha yoshdagi bolalarning 
kognitiv kompetentligini rivojlantirishning texnologiyasini takomillashti-
rish yuzasidan ilmiy-tadqiqot olib borishni taqozo etdi. [1] 142 
Tadqiqot davomida biz asosiy maqsad sifatida akmeologik yondashuv 
asosida 
bo‘lajak o‘quvchilarda kognitiv kompetentlikni rivojlantirish texnolo-
giyasini takomillashtirishdan iborat etib tanlab oldik hamda quyidagi 
vazifalarni amalga oshirishni rejalashtirdik: 
•
kredit-modul tizimida kognitiv kompetentlikning o‘rni va ahamiyatini 
yoritib berish; 
•
bo‘lajak o‘qituvchilarda kognitiv kompetentlikni rivojlantirishning 
akmeologik xususiyatlarini aniqlashtirish; 
•
kognitiv kompetentlikni rivojlantirish mexanizmi sifatida akme shaxs 
modelini takomillashtirish; 
•
bo‘lajak o‘qituvchilarda kognitiv kompetentlikni rivojlantirishning 
akmeologik texnologiyasini takomillashtirish. 
Mazkur tadqiqotdan kutilayotgan ilmiy yangiliklarni quyidagilardan 
iborat: 

bo‘lajak o‘qituvchilarning kognitiv kompetentligini rivojlantirish 
tuzilmasi (komponentlari, mezonlari, ko‘rsatkichlari) axborotlarni izlash, 
qayta ishlash va qo‘llash bo‘yicha shaxsiy tajribani to‘plashga imkon 
beruvchi motivatsion-irodaviy, o‘quv-bilish, xulq-atvor va refleksiv-
baholovchi faoliyat natijasini aks ettiruvchi shaxsning integrativ dinamik 
xususiyatiga barqaror ustuvorlik berish asosida aniqlashtiriladi; 

bo‘lajak o‘qituvchilarda kognitiv kompetentlikni rivojlantirishning 
akmeologik xususiyatlari shaxsiy akmeologik, yo‘nalishlararo, produktiv, 

---

93 
refleksiv-innovatsion, kreativ-shaxsiy rivojlanish, tadqiqotchilik mezon-
larini o‘z-o‘zini rivojlantirish, o‘z-o‘zini korreksiyalash, o‘z-o‘zini aktuallash-
tirish bilan semantik aloqasini ta’minlash orqali takomillashtiriladi; 

kognitiv kompetentlikni rivojlantirish mexanizmi sifatida akme shaxs 
- 
modelining jarayonli-mazmunli bloki obyektiv, sub’ektiv, obyektiv-
sub’ektiv omillarini hisobga olish asosida didaktik o‘zaro ta’sir sifatida 
sub’ekt-sub’ekt munosabatlarini bosqichma-bosqich kengaytirib borish 
orqali takomillashtiriladi; 

bo‘lajak o‘qituvchilarda kognitiv kompetentlikni rivojlantirishning 
texnologik bosqichlari (o‘z-o‘zini anglash, mustaqil bilim olish, o‘z-o‘zini 
rivojlantirish) o‘quv-bilish faoliyati tavsifiga mos keluvchi muammoli, 
hamkorlikda o‘qitish, individuallashtirish, izlanishli-tadqiqotchilik, o‘quv 
axborotlari ustida ishlash jarayonida yuqori motivatsiyani rag‘batlovchi 
metodlarni (emotsional-axloqiy vaziyatlarni yaratish; rag‘batlash; bilishga 
doir o‘yinlar; o‘quv munozarasi; istiqbolni prognozlash, o‘quv loyihasi) 
tizimli qo‘llash asosida takomillashtirilgan. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarda kognitiv kompetentlikni rivojlanti-
rishning akmeologik xususiyatlari, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida 
bolalardagi kognitiv kompetentlikni rivojlantirishning mavjud holati yoritib 
berilishi, bolalarda kognitiv kompetentlikni rivojlantirishning akmeologik 
texnologiyasini joriy etishning tashkiliy-pedagogik shart-sharoitlari yoritib 
berilishi nazarda tutilgan. 
Akmeologiyaning predmetida shaxs individual faoliyatining barcha 
sohalarida erishgan maksimal etuklikka ega bo‘lishi lozim degan konsepsiya 
yuzaga kelgan. Maksimal etuklik shaxs rivojining yuqori cho‘qqisi va 
individual faoliyat bilan bog‘liq ekan, demak ana shu cho‘qqi yunonchada 
“akme” deyiladi va bu soha akmeologiya deb yuritiladi. 
Akmeologiya izchillik, ya’ni mukammallik cho‘qqisiga intilish, bu – 
inson hayotining ajralmas xususiyati bo‘lib, bu ibora orqali shaxsiy, kasbiy 
rivojlanish va o‘zini-o‘zi takomillashtirishga moyillik anglanadi. 
B.G.Ananevning fikricha, akmeologiyaning ilmiy asosi, insonning 
rivojlanishida individ, shaxs, individuallik va sub’ektning hayot faoliyati 
haqidagi fanlar integratsiyasidan tashkil topgan. Akmeologiya predmeti-
odamning ijodiy salohiyati bo‘lib, u inson tomonidan o‘ziga inoyat etilgan 
barcha imkoniyatlar va iqtidorni qanday qilib, qanday shart-sharoitlarda, 
qaysi qonuniyatlar ta’sirida ruyobga chiqarishini kompleks tarzda o‘rganadi. 
Akmeologiyada maktabgacha yoshdagi bolaning shaxsiy faoliyati va o‘z 
hayotini o‘zi belgilashi, o‘zini-o‘zi rivojlantirishi va ijodkorlik qobiliyatini 

---

94 
shakllantirishi, uning hayotiy faoliyati sub’ekt sifatida qarab chiqiladi. 
Akmeologiya fanining asosiy vazifasi ongli faoliyat sub’ekti bo‘lmish 
shaxsni ya’ni maktabgacha yoshdagi bolani turli faoliyat jarayonlarida, 
xususan, davlat talablari va «Ilk qadam» davlat o‘quv dasturi asosida 
maktabga tayyorlanish doirasida o‘z ijodiy salohiyatini to‘la ochish va 
amalda namoyish etishiga bog‘liq bo‘lgan bilimlar, amaliy ko‘nikmalar, 
malakalar, texnologiyalar bilan ta’minlashdir. [2]
V. Karimova “ har bir taraqqiyot davrining o‘ziga xos ahamiyatli tomoni 
bor, oxirgi yillarda akmeologiya fani paydo bo‘ldiki, u aynan etuklikka 
erishishning shart-sharoitlari va omillarini o‘rganadi, davr nuqtai nazardan 
ayni muhokama qilinayotgan yosh davrlarining xususiyatlarini o‘rganadi” 
[3], deb ta’kidlaydi.
Demak, har bir yosh davrlarida shaxsda turli dinamik xususiyatdagi 
akmeologik rivojlanishni bashorat qilish mumkin.
M.M. Kashapov inson yosh davrlarida psixik va kasbiy rivojlanish
bosqichlarini quyidagicha bosqichlarga ajratgan: