Ilhomov Z. A. Toshkent-2019

 
 
 
Tushuntirish va nazariy 
bilishning darajasi. 
Tarix fanida tarixiy tadqiqotlarning yakuniy maqsadi haqidagi bahslar mavjud 
bo‟lib, har qanday fanda bu maqsad – tushuntirish deb ko‟rsatiladi. Biroq, 
V.Dilteyning fikricha tarixchi tarixni tushuntirib bera olmaydi, uni faqat tushunishi 
mumkin.
XX asrda shunday xulosa shakllandiki, unga ko‟ra tarixchi tarixiy voqealarni 
tasvirlash va tavsiflash bilangina cheklanib qolmasdan, balki uni tushuntirib berishi 
lozimdir. K.Gempel tarixiy voqelikni ilmiy tushuntirish uni qandaydir qonuniyatga 
bog‟liq qilib qoyadi, degan xulosa berdi. Albatta, bu aniq va yaxlit bir tarixiy 
jarayonni tushuntirib berish emas, balki uni biror-bir nuqtai-nazardan yondashib 
tushuntirishdir. K.Gempel bilan bu borada munozaraga kirishgan U.Drey u yoki bu 
odamlar hatti-harakatlari yoki faoliyatlarining maqsadga muvofiqligini dalillar 
asosida tushuntirib berishni himoya qilib chiqadi.
Bulardan tashqari tushuntirishning boshqa shakllari ham mavjudddir.
Sabab – oqibatga bog‟liq holda (favqulodda yuz beradigan, tasodifan sodir 
bo‟ladigan) tushuntirish, bunda inson faoliyati natijasida voqealar sodir bo‟lishining 
ob'yektiv va sub'yektiv sabablari ochib beriladi.
Genetik tushuntirish, bunda tarixiy jarayonlarning mohiyati ularning vaqtdagi 
ifodasida yoki vaqtga bog‟liq holda aks etishi orqali tushuntirib beriladi. Genetik 
tushuntirish tarixiy voqealar va tarixiy jarayonlarning sodir bo‟lishini tushuntirib 
beradi.
Tizimli tushuntirish, bunda tarixiy jarayonlarning mohiyati ijtimoiy tizimlar 
tahlili orqali ochib beriladi, tizimli-tashkiliy belgilar, tizimning elementlari va ular 
orasidagi o‟zaro bog‟liqlik aniqlanadi. 

---

11 
Vazifaviy tushuntirish, tizimli tushuntirishning boshqacha shakli bo‟lib, 
tizimning vazifaviy nuqtai-nazardan tushuntirish imkonini beradi.
Tadqiqot boshlanishida tadqiqotning farazi ((gipoteza (nazariy sxemasi)) ilgari 
suriladi. U tarixchining imkoniyati doirasida mavjud bo‟lgan tushunchalar va 
nazariyalar dalillari yordamida tekshirib chiqiladi. Agar bu fikrlar ilmiy jihatdan o‟z 
asosini topa olmasa, yangi faraz shakllantirilishi va yangi g‟oyalar paydo bo‟lishi 
mumkin.
Tushuntirishning tugallangan shakli tarixiy nazariya bo‟ladi.