Ilm-fan muammolari yosh tadqiqotchilar talqinida

“Ilm-fan muammolari yosh tadqiqotchilar talqinida” 
mavzusidagi 9-sonli respublika ilmiy konferensiyasi
 
132 
silliq o‘tishiga tutashma deyiladi. Bir chiziq ikkinchisiga o‘tadigan nuqta tutashuv 
nuqtasi deb ataladi. 
Tutashuvlar quyidagi ko‘rinishlarda mavjud bo‘ladi: 
1) 
aylana yoylari bilan to‘g‘ri chiziqning tutashuvi; 
2) 
ikki to‘g‘ri chiziq bilan aylana yoyining tutashuvi; 
3) 
aylana yoyi bilan to‘g‘ri chiziqning tutashuvi; 
4) 
ikki aylana yoylarining uchinchi aylana yoyi bilan tutashuvi. 
Tutashmalar yasashda tutashuv nuqtalari, tutashtirish markazi va tutashtirish 
radiusini topishga to‘g‘ri keladi. Bu elementlardan bitta yoki ikkitasi berilishi ham 
mumkin. 
Ikki aylana yoyini berilgan radiusli uchinchi yoy vositasida tashqi va ichki 
tutashtirish mumkin. 
rasmda radiusi R
1
va markazi O
1
nuqtada hamda radiusi R
2
va markazi O
2
nuqtada bo‘lgan aylanalar R radiusli aylana yoyi bilan tashqi tutashtirish ko‘rsatilgan. 
Buning uchun berilgan aylana radiuslariga tutashtirish radiusi R ni qo‘shib 
(R+R,) radius bilan O, markazdan, shuningdek, (R+R
2
) radius bilan 0
2
markazdan 
yoylar chizilgan. Yoylar o‘zaro kesishib, tutashma markazi О nuqta topilgan. So‘ngra 
topilgan О nuqta berilgan aylanalarning markazlari O, va O
2
bilan tutashtirilib, К va 
K1 nuqtalar aniqlangan. Bu nuqtalar izlanayotgan tutashuv nuqtalaridir. So‘ngra О 
markazdan R radius bilan К va K
1
nuqtalar tutashtirilgan. 
Tutashmalar mavzusini o‘tish jarayonida o‘quvchilarga mavjud detallarni 
namoyish qilib, tutashmalar yasashlarning ahamiyati tushuntiriladi. Tutashmalarning 

---

“Ilm-fan muammolari yosh tadqiqotchilar talqinida” 
mavzusidagi 9-sonli respublika ilmiy konferensiyasi
 
133 
ishlab chiqarish va texnikada amaliy qo‘llanishini o‘quv ko‘rgazmali qo‘llanmalardan 
keng foydalanib tushuntiriladi. 
O‘qituvchi quyish yoki mexanik ishlov berish usulida tayyorlangan silliq shaklli 
detallarni o‘quvchilarga ko‘rsatib, sirtlar orasidagi ravon o‘tish qanday amalga 
oshirilishini, buni chizmada qanday qilib grafik tasvirlash kerakligini tushuntiradi. 
Prokladka, flanets, shayba, disk kabi sirtida aylana bo‘ylab teshik va o‘yiqlar bir tekis 
joylashgan detallar chizmasini bajarishda oldin o‘qituvchi o‘quvchilarga shunga 
o‘xshash detal yoki uning modelini ko‘rsatishi kerak. Sinf doskasida o‘quvchilarga 
tutashmalar bajarish usullari amaliy chizib ko‘rsatiladi. 
Hozirgi zamon mashina va jihozlar ishlab chiqarish texnologiyalarini 
chizmalarni o‘qishni bilmasdan turib egallab bo‘lmaydi. Chunki har bir 
mutaxassis va yuqori malakali ishchi texnika yordamida turli buyumlar va 
ularning detallarini yasash hamda nazorat qilishda ishtirok etadi. 
Barcha muhandislar o‘z g‘oyalari va fikrlarini ifodalashda faqat 
chizmalardan 
foydalanishadi. 
Shu 
boisdan 
bunday 
chizmalar 
hujjat 
hisoblanadi va jahonda ishlab chiqariladigan barcha sanoat mahsulotlari 
hamda uy-ro‘zg‘or buyumlari faqat chizmalar asosida tayyorlanadi. 
Narsaning aniq shakli va o‘lchamlarini to‘liq ifodalaydigan va buyumni 
nazorat qila oladigan tekislikdagi tasvir chizma deyiladi. Chizma esa 
texnikaning tilidir.