Ilmiy ish asoslari

4

Arab tili leksikologiyasi

Lugʻatshunos(leksikohrafiya) soʻzining nazariy -amaliy jihatlari hisobga olingan lugʻatlarni tuzish haqidagi fan hisoblanadi. Lingvistik lugʻatlarning vazifasi muayyan adabiy til tarkibiga kiruvchi soʻzlarni qoʻllanish sohalari va chegaralarni aniqlash va baʼzi grammatik shakllarni belgilashdan iborat. Lugʻatnavislik oʻrta astlardagi arab tilida soʻzlovchi xalqlarning madaniy hayotida katta ahamiyatga kasb etgan va arab tilshunosligining muhim sohasi hisoblagan. Lulatlar yuzish gʻoyasi yunonlarga arablardan oʻtgan. Biroq, arab lugʻatnavisligi qandayligidan qatʼiy nazar, u oʻzining mazmun va xususiyatlatiga kpra yetarli darajada mustaqil va oʻziga xos xodisa hisoblanadi.

Odatda. Oʻzlari tuzgan lugʻatlarda arab tilining sofligi qayd etgan va bunga kafolat bergan lugʻatnavislar grammatik muammolar bilan shugʻullanmaganlar.Faqatgina az-Zamaxshariy gramatika sohasida ham, lugʻatnavislik sohasida ham mustaqil asarlar yaratdi. Arab lugʻatnavisligi hali Yevropada bunday faoliyat turi mavjudligi maʼlum boʻlmagan davrlarda paydo boʻkgan. Musulmon dunyosi lulatnavislikning paydo boʻlishi va rivojlanishi uchun eng qulay muhit hisoblangan. Arab adabiy tilining oʻrta asr musulmon Sharqining kitobiy va ibodat tili sifatida tan olinishi afav adabiyotining tez rivojlanishi arab tilidan boshqa tildasoʻzlashuvchi xalqlarning oʻlzaki til sifatida keng ravishda qoʻllanishi va arab tilining ikki

varianti- yozma va ogʻzaki nutqda koʻplab farqlovchi belgilarning vujudga kelishi -bularning hammasi arab lugʻatnavisliginig boshqa tillar lugʻatnavisligiga nisbatan ancha oldinbpaydo boʼlishiga va koʻp asrlar davomida gullab yashnashiga sabab boʻlgan. Bu haqda Ibn Xaldun shunday deb yozgan :"Arablashgab kishilarning sof arab tiliga zid boʻlgan notoʻgʻri nutqi tufayli tilning lugʻatiga putut yetdi va arabcha soʻzlarning koʻpchiligidan notoʻgʻri foydalanilmoqda, buning natijasida esa, tilning sofligiga yetishishning, Qurʼon va hadislarning unutilishini oldini olish maqsadida, yozish va qayd etish yoʻli bilan tilning lugʻatini saqlab qolish zaruriyati tugʻildi". Oʻtgan asr va hozirgi zamon mualliflari lugʻatnavuslik kitoblarning va semasiologik risolalarning amaliy asosda yaratilganini koʻrsatmoqdalar. Arab leksikografiyasi keng rivojlangan va shu bilan bir vaqtning oʻzida turli xildagi lugʻatlar yaratilgan. Lugʻatshunoslikda ishlab chiqilgan ilk nazariy va amaliy tamoyillar, huddi grammatikadagi kabi deyarli oʻzgarmasdab kelmoqda. Arab lugʻatnavisligidagi bir tilli lingvistik lugʻatlar asosan quyidagilarsan iborat:1.Maʼlum leksik yoki semantik belgisiga koʻra tizimlashtirilgan tasniflovchi lugʻatlar. Barcha leksik birgalikda jamlangan va alifbo tartibida joylashtirilgan izohli lulatlar. Keyingi davrlarda ikki tilli(umumiy, terminologik) lugʻatlar keng tarqaldi.