Ilmiy rahbar: aytimbetov n. Bajardi: abdalova z

2.4. Yorug’likning to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalish qonuni 
Ma’lumki, yorug’likning biror kichikroq manbai bilan ko’z orasiga tiniqmas 
buyum joylashtirilsa, yorug’lik manbai ko’rinmay qoladi. Buning sababi shuki, bir 
jinsli muhitda yorug’lik to’g’ri chiziq bo’ylab tarqaladi. Yorug’likning to’g’ri chiziq 
bo’ylab tarqalishi juda qadim zamonlarda tajriba yo’li bilan aniqlangan faktdir. 
Masalan, yorug’likning to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalish qonuni yangi eradan 300 yil 
ilgari yashagan Yevklid asarida bayon etilgan, ammo bu qonun, ehtimol undan ham 
oldin ma’lum bo’lgandir. Hamma yaxshi biladigan soyaning hosil bo’lish hodisasi 
yorug’likning bir jinsli muhitda to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalishidandir. 
Soya, yarim soya hosil bo’lishi ushbu qonunning isbotidir. Agar tiniqmas ВS 
jismni A nuqtaviy yorug’lik manbai yordamida yoritsak u vaqtda tiniqmas jismning 
soyasi 
aniq bo’lib ekranga tushadi (7-rasm). 
Agar yorug’lik manbai А
1
ma’lum o’lchamga ega bo’lsa 
soyadan 
tashqari 
yarim soya ham hosil bo’ladi (8-rasm). 
7-rasm 8-rasm 
Tiniqmas narsaga yorug’lik manbaidan nurlar tushganda soyaning hosil 
bo’lishi Quyosh va Oy tutilish hodisalarini izohlab beradi. 
Yorug’likning to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalishidan yer o’lchash ishlarida, Yer 
yuzida to’g’ri chiziqlar o’tkazishda, yerda, dengizda va havoda masofalarni 
aniqlashda foydalaniladi.
Yorug’likning to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalishidan ishlab chiqarishda ko’rish 
nurlari yordami bilan buyum va asboblarning to’g’ri chiziqli qilib ishlanganligini 
tekshirishda esa keng foydalaniladi. To’g’ri chiziq tushunchasi yorug’likning to’g’ri 
chiziq bo’ylab tarqalish faktidan kelib chiqqan bo’lishi ehtimoldan holi emas. Kichik 
С
В


'
1
'
1
С
В
'
2
'
2
С
В

---

teshik yordami bilan tasvirlar hosil qilib bo’lishning sababi ham yorug’likning 
to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalishidadir. Lekin yorug’lik juda kichik bo’lgan teshikdan 
o’tayotganda, uning to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalish qonuni o’z kuchini yo’qotadi, 
yorug’likning to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalish qonuni taxminiy qonundir, chunki 
yorug’lik juda kichik teshiklar orqali o’tganda bu qonundan chetlanish kuzatiladi 
(difraksiya yuz beradi). 
Yorug’lik dastasining mustaqillik qonuni shundan iboratki, uncha kuchli 
bo’lmagan yorug’lik nurlari bir-biri bilan uchrashganda ular bir-biriga halaqit 
bermaydi. Lekin nurlar uchrashgan nuqtaning yoritilganligi ortadi.
Bu qonunning bajarilishini isboti bir vaqtning o’zida inson tomonidan bir 
necha jismlarning kuzatilishini ko’rsatish mumkin. Chunki bu jismlardan qaytib 
inson ko’ziga tushuvchi yorug’lik nurlari bir-birlariga halaqit bermaydi, aks holda 
biz ularni bir paytning o’zida ko’rmagan bo’lar edik. 
Yorug’lik nuri hamda yorug’lik dastasi degan tushunchalarga to’xtalsak. 
Yorug’lik tarqaladigan yo’nalish yorug’lik nuri deb ataladi. Shu’lalanayotgan nuqta 
hamma tomonga yorug’lik tarqatgani uchun bu nuqtadan o’tkazilgan har qanday 
to’g’ri chiziq yorug’lik nuri bo’laoladi. Yorug’lik nuri degan tushuncha sof 
geometrik tushuncha ekanligi yuqoridagi tarifdan ko’rinib turibdi. Amalda yorug’lik 
hamma vaqt to’g’ri chiziq bilan chegaralangan konus ichida yorug’lik dastasi holida 
tarqaladi.
9-rasm 
9-rasmda yorug’lik dastasi uchta nur bilan: SO o’q nuri, yorug’lik dastasini 
chegaralab turuvchi SA hamda SB nurlar bilan ko’rsatilgan. Yorug’lik dastasi toza 
havoda ko’rinmaydi, ammo havoda mayda zarrachalar – chang, tutun yoki mayda 

---

suv tomchilari (tuman) bo’lsa, yoritilgan zarrachalar tufayli, yorug’lik dastasi 
ko’rinadigan bo’lib qoladi. 
Har qanday amaliy tajribada, yuqorida aytib o’tilganidek, yorug’lik nuri bilan 
emas, balki yorug’lik dastasi bilan ish ko’ramiz. Yorug’lik dastalari har qanday 
chegaralanganligiga qarab, ular parallel, tarqaluvchi va yig’iluvchi dastalarga 
bo’linadi (10-rasm).