Ilmiy tadqiqot uslubi

Sintez - fikriy operasiya, uning jarayonida aniqlangan elementlar va faktlardan yaxlit
manzara qayta tiklanadi. 
•

Qiyoslash – T.U., obyektlarning o’xshashligi va farqlarini, umumiyligi va
alohidaligini aniqlash maqsadida obyektlarning qiyoslanishini nazarda tutadi. 
Tadqiqotning empirik uslublari:
•

Suhbat – T.U., javob beruvchi bilan shaxsiy aloqani nazarda tutadi. 
•

Kuzatuv – eng ko’p axborotli T.U., idrok etish mumkin bo’lgan o’rganilayotgan
jarayonlar va hodisalarni chetdan turib ko’rishga imkon beradi. 


16

variant
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot 

texnologiyalari universiteti, “ATDT” kafedrasining
dagi sonli majlisida tasdiqlangan 
Tasdiqlayman
“ATDT” kafedrasi 
mudiri, t.f.d.

1. 

Ilmiy tadqiqot ishlarining turlari. Xalqaro ilmiy loyihalar va amaliy ishlanmalar
2.

Ilmiy izlanish usullaridan foydalanish (kuzatish va

t
l h) 

---

•

Tekshirish – bu tadqiq qilinayotgan obyektning u yoki boshqa darajadagi teranlik va

detallashtirish bilan o’rganilishi bo’lib, bu tadqiqot maqsadlari va vazifalari 
bilan belgilanadi.
•

Tajriba ishi – jarayonga yanada yuksak natijalarni olish maqsadida oldindan 
o’zgartirishlar, innovasiyalarni kiritish uslubi.
•

Sinov - umumiy empirik T.U., u boshqariladigan sharoitda o’rganilayotgan obyektlar 
ustidan qat’iy nazorat yuritilishiga asoslanadi.
2. Ilmiy izlanish usullaridan foydalanish 
Ilmiy bilish metodlarini falsafada uch turga bo‘lib o‘rganiladi:
1. Ilmiy bilishning eng umumiy metodi. 
2. Ilmiy bilishning emperik darajasiga oid umumiy ilmiy metodlar.
3. Ilmiy bilishning nazariy darajasiga oid umumiy ilmiy metodlar 


Ilmiy bilishning eng umumiy metodi, tadqiqotchilarning har qanday
ongli amaliy va nazariy faoliyatida, hamma va har qanday ilmiy tadqiqot 
sohasida qo‘llanilsa, ilmiy bilishning emperik darajasida esa ko‘pchilik
yoki bir gurux fan sohalarida qo‘llaniladi va oxirgisi, nazariy darajasi 
asosan ilmiy bilishning nazariy bosqichida qo‘llaniladi. Hozirgi vaqtda tarixiy
o‘zining haqiqatligini ilmiy izlanishda samaraliligi bilan ajralib turgan quyidagi 
usullar, metodlar mavjud:
kuzatish va eksperiment, analiz va sintez, induksiya va deduksiya, umumlashtirish, 
abstraktlashtirish va konkretlashtirish, tarixiylik va
mantiqiylik, ideallashtirish, modellashtirish. 


Kuzatish va eksperiment metodlarida kuzatishda harakat o‘zgarishi va
rivojlanishidagi ma’lum ob’ektni tabiiy sharoitda u qanday bo‘lsa, shu 
holicha diqqat bilan belgilangan vaqt ichida ma’lum maqsad asosida ko‘zdan
kechirib borilsa, eksperiment sharoiti sun’iy yaratiladi. Izlanuvchi sub’ekt izlanish 
ob’ektiga aralashmay, ta’sir ko‘rsatmay o‘rgansa, bu kuzatish usuli hisoblanadi.
Kuzatishning qay darajada bo‘lishi qo‘yilgan maqsadning aniqligiga, kuzatilayotgan 
narsa hodisalar haqida oldindan bilishga ega bo‘lishiga bog‘liqdir. Kuzatish asbob
yoki asbobsiz olib borilishi mumkin. Chunki, asbob kuzatish doirasini kengaytiradi, 
idrok qilish qobiliyatini kuchaytiradi.
Kuzatish vaqtida olimning faoliyati ikki xil: aktiv va passiv bo‘ladi, 
ya’ni ob’ektga nisbatan passiv bo‘lsa, ko‘zatish jarayonini ijodiy
tashkillashtirilishida aktivdir. 
Eksperimentda tadqiqotchi o‘z o‘rganish ob’ekti aktiv ta’sir qilishi,
kuzatishining borishida aralashishi, ya’ni o‘zgartirishi mumkin. 


Eksperiment - tajribada sinab ko‘rish orqali fanda hodisalarni bilish
faoliyatida tadqiq qilish, o‘rganishdir. Bunda sub’ekt ob’ektga maqsadli 
faol ta’sir ko‘rsatadi, o‘zgartirishlar, sun’iy sharoitlar yaratadi, o‘zini
qiziqtirgan tomonlarni o‘rganadi. Bu usul izlanuvchiga tabiiy sharoitda 
kuzatish orqali hosil qilish mumkin bo‘lmagan bilimlarni olish
imkoniyatini beradi. Kuzatish, taqqoslash, o‘lchash eksperiment bilan 
o‘zviy bog‘liqdir.

---

Kuzatish va eksperiment asosida hosil qilingan fakt va ma’lumotlar

esa o‘z navbatida tadqiqotchidan nazariy bilishning induktiv va deduktiv 

metodlari bilan chambarchas bog‘liqdir.

http://fayllar.org