Имо-ишора ва дактилология нутқи
Катта ёшдаги карларни тарбиялаш ва ўқитиш системасида имо-ишора нутқи
Download 311.44 Kb. Pdf ko'rish
|
Дактиль имо-ишора
|
Катта ёшдаги карларни тарбиялаш ва ўқитиш системасида имо-ишора нутқи. Ўқувчилар махсус таълим шароитида тилни эгаллаб, кар болани ривожланишида уни социал актив шахс сифатида шаклланишида муҳим аҳамиятга эга бўлган сўзлашув нутқидан аста – секинлик билан мулоқот қуроли сифатида фойдаланадилар. Айни чоқда болалар коллективидаги мулоқот жараѐнида ўқувчилар шахслараро мулоқотда имо-ишора нутқини эгаллайдилар ва кенг қўллайдилар. Ўқув фаолияти меҳнат фаолияти билан бирга олиб борувчи кечки мактабни кар ўқувчилари оилада, дўстлари орасида ва эшитмайдиган коллективларда ишлайдиган ишлаб – чиқаришда мулоқот қуроли воситасида имо- ишора нутқидан фойдаланади. Карлар жамияти томонидан уюштирилувчи маъруза, доклад, экскурсияларни ўтказишда имо-ишора таржимаси билан бирга қўшиб олиб борувчи кўрсатувлар сони ҳам ошиб бормоқда. Шундай қилиб катта ѐшдаги карларни имо-ишора мулоқоти доираси кенгаймоқда. Бу кечки мактаб ўқувчиларини таълим тарбиясидаги нутқи воситалар системасида имо-ишора нутқини ўрнини аниқлашга қаратилган текширишларни актуаллигини белгилайди. Имо ишора ва дактил нутқи Ўқувчилар махсус таълим шароитида тилни эгаллаб кар боланинг ривожланишида уни социал актив шахс сифатида шаклланишида муҳим а ҳамиятга эга бўлган сўзлашув нутқидан аста секинлик билан мулоқот қурол сифавтида фойдаланадилар. айни чоқда болалар коллективидаги мулоқот жараѐнида ўқувчилар шахслар аро мулоқотда имо ишора нутқини эгалайдилар ва кенг қўллайдилар.Ўқув фаолиятини меҳнат фаолияти билан бирга олиб борувчи кечки мактабни кар ўқувчилари оилада дўстлари орасида ва эшитмайдиган коллективлар ишлайдиган ишлаб чиқаришда мулоқот қуроли воситасида имо- ишора нутқидан фойдаланадилар. карлар жамияти томонидан уюштирилувчи маъруза, доклад, экскурсияларни ўтказишда имо-ошира таржимаси қўлланилади. марказий телевиденияни имо-ишора таржимаси билан бирга қўшиб олиб борувчи кўрсатувлар сони ҳам бмлан ортиб бормоқда. шундай қилиб катта ѐшдаги карларда имо-ишора мулоқоти доираси кенгаймоқда. Бу ички мактаб ўқувчиларини таълим тарбиясидаги нутқий воситалар системасида имо-ошира нутқини ўрнини аниқлашга қаратилган текширишларни актуаллигини белгилайди. Ғарбий Европа мамлакатларида карларни индивидуал ўқитиш босқичида эшитишда нуқсони бор блаларни ўқитиш назарияси ва практикасини шаклланиш жараѐнида имо-ишора нутқига турли хил ѐндошишлар кўзга ташланади. (XVI аср охири XVIII асрнинг биринчи ярми) Карлар учун мактаблардаги мулоқот жараѐнида тарбияланувчилар ўртасида миллий имо-ишора нутқи ривожланди. бу даврда иккита педагогик система «миллий метод» (Ш.М.Делепе, Р.А.Сикар) ва «Оғзаки метод» таркиб топди. буларнинг вакиллари имо-ишора нутқига бутунлай тескари позицияда турганлар. «Миллий метод» яратувчиси Ш.М.Делепе ва унинг давомчиларининг қарашларига Вольтер, Дидро, Руссонинг материалистик фикрлари таъсир кўрсатган эди. Тарбияга «табиийлик» принципини сингдирмоқчи Ш.М.Делепе ва Р.А.Секар суропедагогика тарихида биринчи бўлиб кар боланинг ақлий ва аҳлоқий ривожланиши масаласини қўйдилар . бу масалани ечиш учун Делепе ва Сикар фикрича улар кар болани она тили ва «табиий» тарбиянинг асосий воситаси сифатида кўрувчи сўзлашув нутқи ва имо-ишора нутқини ўқитиш воситалари системасигша киритиш керак. Имо-ишора нутқи лингвистик табиатини баҳолашда мимик метод ѐрдамида яратувчлари «умумий ва рационал грамматика » китобида берилган К.Лансо ва А.Арно фикрлари асосида иш олиб борилади. «Мимик метод » асосчилари кар ўқувчилар мулоқот системаси бўлмаган «методик жестларни қўшиб, имо-ишора тили ривожланишини тезлаштирилишини» мумкин деб ўйлайдилар. Ривожланувчи имо-ишора нутқини специфик қонунларини рад этиб, Делепе ва Сикар ўқитишда таниш, француз тилини калкирланувчи структурасини яратадилар ва қўллайдилар ваш у билан бирга ўзлари томонидан ишлаб чиқилган «табиийлик» принципини бузадилар ва бу «мимик методни» чуқур кризисига олиб келади. «Оғзаки метод»нинг концептуал базаси бўлиб, идеалистик фалсафа ва уни қабул қилган немис педагогикаси ҳисобланади. Кантнинг изидан А.Дистервег ва Н.Г.Гербарт тарбиянинг бош мақсадини «Формал таълимда» кўрганлар Кант фикрига мувофиқ «Фикрлаш ўз-ўзи билан изланиш демак, ўз-ўзини эшитишдир»(1966) «Оғзаки метод» яратувчиси Гейнеки ва унинг тарафдорлари карларни ўқитишни бош мақсади оғзаки нутқни ривожлантириш деб ҳисоблаган. Оғзаки нутқ карларни ўқитишни асосий ва ягона воситаси ҳисобланади. «Мимик» ва «Соф оғзаки» метод ўртасидаги кураш кейинчиси ҳисобига тугади. У Милан конгреси томонидан эффективли педагогик система сифатида қабул қилинди. ЭНБ болаларни ўқитишни назарий масалалари ва уларни ўқитишни амалиѐтини эволюцияси Гарбий Европа ва АҚШда Милан конгреси давридан буѐн ҳозиргача илм-фан ривожланиши, Янги психолого-педагогик, социал ва лингвистик мактабларини шаклланиши товуш кучайтиргич аппаратларни юзага келиши ва такомилланиш билан боғлиқ. Замонавий чет Эл сурдопедагогикасида иккита педагогик система «Орализм» ва «Мануализм» қарама-қарши қўйилган. Замонавий «Орализм»нинг турли йўналишлари классик «Соф оғзаки» методдан тортиб то «Табиий орализм»гача бихевиоризм ва «Коммуникатив тарбия» теориясига мувофиқ социал коммуникация эҳтиѐжларини қондирувчи, турли ҳулқ нормаларни шакллантириш, педагогик проццеснининг бош вазифасидир. Кар болалар ҳар доим керакли стимулларини ота-онаси, тенгдошларини оғзаки нутқни эгаллаб, махсус ташкил қилинган таълимсиз ҳам эгаллашлари мумкин деб ҳисоблашади. «Соф оғзаки метод» кетидан оғзаки нутқ ривожланишини абсолютлаштириб, бу йўналиш тарафдорлари ўқув тарбия жараѐнида имо-ишора нутқи мақсад бирлигини инкор этадилар. Бундай нутқий назар «Оралист»ларни ЭНБ болаларни ҳусусиятларини тўла билмаслигидан далолат беради. Имо-ишора нутқи асосида юзага келувчи ЭНБ болаларни ҳаѐти ва ўзаро мулоқоти барча доирасини инкор этиб «Орализм» тарафдолари ўқитувчини ўқувчиларни билими тажрибасини ишлатиш ишлатиш имкониятидан маҳрум қилади. Бу педагогик таъсир воситалари арсеналини бирлаштиради. Бундан ташқари карлар ката ўлиб кар жамияти билан ҳамкорликда муҳим социал, маданий масалаларни ечишда иштирок этишга тайѐр бўлмайдилар. «Мануализм» назарий концепцияиснини асосчилари сурдопедагогик жараѐн воситаларини системасига имо-ишора нутқини киритиш лозим деб ҳисоблайди. «Мануалист»Лар кар боланинг индивидуал ички дунѐси имо- ишоранутқи билан чамбарчас боғлиқ деб ҳисоблайдилар. Билим жараѐнида нутқнинг аҳамиятини алоҳида такидалаган ҳолда «Мануализм» тарафдорлари карни шаклланишида бу роль имо-ишора нутқига тегишлидир. «Тотал коммуникация» яъни «Мимик» метод анъаналарини давомчилари қарашларига мувофиқ, нутқ воситалари системасига оғзаки, дактил ва имо-ишора киради, асосан эса калкирланувчи нутқ киритилади. 70-йилларда Америка мутахассислари томонидан кўтарилган «Тотал коммуникация» принципи бўйича карларни ўқитиш АҚШ ва Ғарбий Европа мамлакатларидаги кўпгина мактабларда тарқалган эди. Буш уни кўрсатдики, карларни ўқитишгда барча нутқ воситаларидан фойдаланиш кар болани интенсив интеллектуал ривожланишига сабаб бўлади, шунингдек мактаб программасини ўрганишни енгиллаштиради. Бошқа текширишларин натижалари кичик карларни ўқитишда имо-ишора нутқини қўллаш талаффуз малакалари ва тилни грамматикасини эгаллашини қийинлаштиради. Турли хил методик ва эксперементал тадбирлар «Тотал коммуникацияни» эффективлигига баҳо берувчи бор бўлган маълумот ва далилларни солиштирилишига тўлиқ бўлади. 80-йилларда шаклланган ва «Билингвистик ѐндашиш» номини олган қараш яратувчилари карлани ўқитишни бошланғич воситаси сифатида сўзлашув имо- ишора нутқидан фойдаланишини кўзда тутади. ўзга ривожланган лингвистик система акс эттирган сўзлашув имо-ишора нутқини карларни она тили сифатида кўриб «Билингвистик ѐндошиш» тарафдорлари сўзлашув нутқига кар болани иккинчи тили сифатида ўқитиш лозим деб ҳисоблайдилар. Россиядаги дастлабки карлар учун мулжалланган билим юртларни амалиѐти ва рус сурдопедагогикасини назарий асоси А.Н.Радищевнинг материалистик фикрлари таъсирида шаклланди. А.Н.Радищевнинг фикрларини эгаллаган ҳамда прогрессив рус сурдопедагоглари А.Г.Гурцев, Б.И.Флерий «Мимик метод» ва «Соф оғзаки» методдаги фарқ қилувчи оригинал педагогик системани яратдилар. Кар болани ақлий, аҳлоқий, жисмоний ривожланишини масаласини олдинга суриб, улар нутқий воситалар системасини ишлаб чиқдилар. Бу система оғзаки, ѐзма , дактил ва им-ишора нутқи ўз ичига олади. В.И.Флерий (1835) жаҳон илмида биринчи бўлиб сўзлашув имо-ишора нутқини «Хурматга лойиқ» мустақил ва ўзига хос тил системасини кўра олди. Сўзлашув имо-ишора нутқини бошланғич таълим тарбия жараѐнида қўллаш лозим деб кўзда тутган. Калкилланувчи имо-ишора нутқини тузилишини таҳлил қилиб , автор бу система кичик карлар билан ишлашда эффективли эмас деб ҳисобланади. Лекин таълимни сўнги этапида бу система фойдали бўлиши мумкин. Флерий «Методик жестлар» грамматик терминларни яратади. В.И.Флерининг асосий қарашларини А.Г.Гурцев, Я.Г.Спешнев, Н.Я.Селезнев ва бошқа прогрессив рус сурдопедагоглар маъқуллашди. 80- йиллар охирида Россиядаги карлар мактабидаги ишлар «Соф оғзаки метод» таъсири остида қайта кўрилди. ўнинг асосий принципларига таяниб А.Р.Остроградский, Н.М.Логовский оғзаки нутқни сурдопедагогик жараѐн ягона воситаси сифатида олдинга сурадилар. Шу вақтда Флери анъаналарини давом эттирувчи кўпгина педагоглар Н.В.Васильев, Е.С.Бришпольский ва бошқалар « Соф оғзаки метод»ни рақиблари бўлиб майдонга чиқдилар. Бу систе ма бўйича иш кар бола ривожланишини тўхтатиб қўйилишни таъкидлаб, улар нутқий воситалар системасига имо-ишора нутқини киритиш кераклигини қаттиқ туриб ҳимоя қиладилар. Ҳалқ таълими соҳасидаги қайта қуришлар карлар учун ўқув муассасаларини умумдавлат маориф системасига Кириши, махсус Янги типдпги мактабни яратишни талаб қилди. Рус мутахассисларини эксперементал назарий текширишлари жараѐнида қўйилаган масалаларни ечишда « Соф оғзаки метод» ни мақсадга мувофиқ эмаслиги кўринди. ЭНБ болаларни таълим ва тарбияси методлари ва мазмуни ишлаб чиқишди. Л.С.Виготский ўзининг ката хиссасини қўшди. Виготский ѐндошиши имо-ишора нутқи мақсадга мувофиқ фойдаланиладиган тўлақонли нутқ деган фактни тан олингани ҳолда эди. Л.С.Виготскийни текшириш натижалари ва унинг қарашларини ривожлантирган. Р.М.Боскис, И.Г.Морозова ва бошқа мутахассисларни текшириш натижалари мамлакат мактабларида «соф оғзаки метод» ни ҳукмронлигига якун ясаган, 1938 йил сурдопедагогларни бутун Россия мажлиси қарорларини асосига суянган ҳолда эди. Кар ўқувчиларни таълим тарбиясини бутунлай қайта қуришни кераклиги сурдопедагогик жараѐнни воситалари кенгайтиришни талаб қилди. Асосий восита бўлиб оғзаки ва ѐзма, ѐрдамчи бўлиб дактил ва имо-ишора нутқи тан олинди. Шу вақтдан бошлаб имо-ишора нутқи карлар учун мўлжалланган мактаб интернатлардаги ўқув тарбия ишини ѐрдамчи воситаси сифатида кўрилади. Имо- ишора нутқи принципиал ѐзувсиз тил бўлиб , ўз сўз ҳис қилиш сезгисини, қобилиятини, қўллаш имконияти текширувчи бунда қўллай олмайди. Бу текшириш учун мўлжалланган керакли имо-ишора фикрларини тузатилган текстини топиш зарурлигини белгилайди. Икки эксперементал методлар гуруҳлар ишлаб чиқилди ва ишлатиш бошланди. Бу икки гуруҳ эксперементал методлар калкирланувчи имо- ишра фикрларини ва сўзлашув имо-ишора нутқини олиш учун мўлжаллангандир. Имо-ишора нутқининг ягона семантик воситаси сифатида мураккаб структурага эга. Имо-ишора бош компонентлари бармоқларни ҳолати билан белгиланган конфигурациялардир. Турли хил миллий имо-ишора тилларини ўрганиш имо- ишора структурасидан универсал белгилар билан бирга унинг компонентларини специфик хоссалари кўзга ташланган. Имо-ишора нутқининг структураси бир вақтда имо-ишорада акс этадиган унинг элементлари ўртасидаги алоқа усули билан белгиланади. Бу билан тил системасининг бирлиги сифатида имо-ишора, кинестетик субстанцияда реализация қилинувчи имо-ишора сўзидан фарқ қилади. Имо-ишора элементлари апозицияси сўзлашув имо ишора нутқидаги лексик ва грамматик белгилар кўрсатиш учун релевант бўлиб ҳисобланади. Сўзлашув ва калкирланувчи имо-ишора нутқи карлар томонидан турли шароитларда эгалланади. Эшитмайдиганлар оиласида яшайдиган кар болалар сўзлашув имо- ишора нутқини ота-онаси билан мулоқотда эгаллайдигар. Имо-ишора системасини шаклланишини боланғич этаплари эшитувчи болани сўзлашув нутқини ривожлантириш стадияларига тўғри келади. Эшитувчилар оиласидаги кар бола сўзлашув имо-ишора нутқини ўз тенгдошлари билан ўртоқлари билан мулоқотда эгаллайди. Ўқувчилар калкирланувчи имо-ишора нутқини сўзлашув нутқини лексикаси ва грамматикасини ўрганиш базасида иккинчи белгили система сифатида эгаллайдилар. Ҳар бир мулоқот системаси ривожланиб, такомиллашиб кар болаларни коммуникатив мулоқот доирасида қўлланади. Эшитувчилар мулоқотига қараганда сўзлашув имо-ишора нутқи норасмий, табиий шахслараор мулоқотда, каркирланувчи имо-ишора нутқи эса расмий мулоқотда. Иккинчи белгили система сифатидаги калкирланувчи имо-ишора нутқи сўзлашув имо-ишора нутқини лексик фондидаги асосий имо-ишораларни илғаб олади. Шундай қилиб каркилланувчи имо-ишора нутқини сўзлашув ва оғзаки имо-ишора нутқини ўзаро таъсири асосида юзага келган, лекин каркилланувчи имо-ишора нутқи ўзининг ривожланиши жараѐнида ўзининг лексик воситаларини ишлаб чиқади. Каркирланувчи имо-ишора нутқи ѐрдамида мулоқотга киришиш бу нутқий системани қандай эгалланганлиги даражасига боғлиқ. Катта ѐшдаги кар ўқувчи билан ишлашда имо ишора нутқи икки формада нутқий воситалар системасига сўзлашув нутқи билан бирга каркирланувчи имо-ишора нутқи ва сўзлашув имо- имшора нутқини қўлловчи ўқитувчи билан ва синфдан ташқари мактабдан ташқари ишларни ўтказишда қатнашадиган таржимон билан. Download 311.44 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|