Imom Buxoriy va Iso Termiziylarning islom diniga qo'shgan hissasi Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

1. Imom Buxoriyning islom diniga qo'shgan hissasi
Imom al-Buxoriyning “Al-Jomi’ as-Sahih” kitobiga mashhur olimlar tomonidan yuzdan ziyod sharh va xoshiyalar bitilgan. Jumladan, “Fathul-Boriy”, “Al-Kavkab ad-Daroriy”, “Irshodus-Sariy”, “Umdat al-Qoriy”, “Fayzul Boriy” va boshqa ko‘plab sharhlarni misol qilib keltirish mumkin.

Bundan tashqari, Imom al Buxoriyning “Al-Adab al-Mufrad” (Odob durdonalari), “Birr ul-Volidayn” (Ota-onani hurmat qilish), “At-Tarix al-Kabir” (Katta tarix), “At-Tarix al-Avsat” (O‘rtacha tarix), “At-Tarix as-Sag‘iyr” (Kichik tarix), “Al-Jome’ al-Kabir” (Katta hadislar to‘plami), “Kitab al-Ilal” (Nuqsonli hadislar kitobi), “Kitab al-Kunya” (Hadis roviylarining taxalluslari) kabi yigirmadan ortiq asarlarlari mavjud.

Imom Buxoriyning ijodiy merosi o‘zining hajmi, zamonasining diniy va ijtimoiy fanlarini to‘la-to‘kis qamrab olganligi bilan kishini hayratga soladi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2017 yilning 14-15 aprel kunlari Samarqand viloyatiga qilgan tashrifi chog‘ida Imom Buxoriy yodgorlik majmui qoshida xalqaro ilmiy-tadqiqot markazini qurish taklifini bildirib, shunday degan edi: “Buyuk mutafakkir bobomiz, barcha muhaddislar peshvosi Imom Buxoriy mangu qo‘nim topgan ushbu maskanda o‘ziga xos ma’naviy-ruhiy muhit mavjud. Majmuaga ziyoratga kelgan odam bu markazga ham kirib, o‘ziga katta ozuqa olsin, bobolarimiz hikmatlaridan o‘rganib ketsin. Shunda ularning qalbida ulug‘ ajdodlarimiz bilan faxrlanish tuyg‘usi rivoj topadi, ayni paytda shunday buyuk zotlarning avlodi mas’uliyatini his etadi”.

Demak, hadislar mazmunan har bir mo‘minning ishonchini, e’tiqodini mustahkamlaydi va shu bilan birga insonni ma’naviy kamolotga da’vat etadi. Shunday ekan, hadislar komil insonni shakllantirishda muhim manba bo‘lib hisoblanadi va undan yoshlar tarbiyasida foydalanish shu kunning dolzarb vazifalaridan sanaladi.

Ibu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy milodiy 810-yilda (194-hijriy) Buxoro shahrida dunyoga kelib, bolalik chog‘laridanoq Buxorodagi yetuk allomalardan dars olib, hadis ilmida kuchli xotira va o‘tkir zehn sohibi bo‘lib voyaga yetdi. Imom al-Buxoriy o‘n olti yoshida onasi va akasi Ahmad hamrohligida Makka shahriga haj qilgani borib, o‘sha yerda qoldi va hadis ilmini o‘rganishda davom etdi. U yerdagi zabardast ulamolardan Payg‘ambarimiz sallolohu alayhi vasallamning hadislarini yozib olib, o‘sha davrdagi Islom olamida mashhur bo‘lgan ilmiy markazlarga safar qildi, qishloq va shaharlarni kezdi, hadis ilmidagi bahs-munozalarda ishtirok etdi. Natijada, Imom al-Buxoriy hadis ilmida kamolotga erishib, o‘zi yod olgan 600 mingga yaqin hadislarni sahih va g‘ayri sahihlariga ajratdi.

Imom al-Buxoriy Islom olami va muhaddislar orasida “Imom ul-Muhaddisiyn” (Barcha muhaddislarning peshvosi) deb hurmat bilan tilga olinadi. Imom al-Buxoriyning “Al-Jomi’ as-Sahih” (Ishonarli to‘plam) asari haqida so‘z ketganda shuni aytish mumkinki, mazkur manba Islom dini ta’limotida Qur’oni karimdan keyin asosiy manba sifatida foydalaniladi. Imom al-Buxoriy yashagan davrdan oldin ta’lif etilgan hadis kitoblarida sahih va g‘ayri sahih hadislar aralash holda berilgan bo‘lib, o‘quvchi ulardagi biror hadisni to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini, hadis rivoyat qiluvchining ahvolini tekshirmay va aniqlamay turib, bilolmasdi. Buning uchun o‘quvchi o‘sha hadisga aniqlik kiritish maqsadida ulamolardan so‘rashga majbur bo‘lardi.
Mana shunday og‘ir davrda Imom al-Buxoriy “Al-Jomi’ as-Sahih” kitobini 16 yilda yozib tugatib, unga 7275 dan ortiq sahih hadislarni boblarga ajratib tartibli ravishda jamladi.
Mana shunday og‘ir davrda Imom al-Buxoriy “Al-Jomi’ as-Sahih” kitobini 16 yilda yozib tugatib, unga 7275 dan ortiq sahih hadislarni boblarga ajratib tartibli ravishda jamladi.
Imom al-Buxoriyning “Al-Jomi’ as-Sahih” kitobiga mashhur olimlar tomonidan yuzdan ziyod sharh va xoshiyalar bitilgan. Jumladan, “Fathul-Boriy”, “Al-Kavkab ad-Daroriy”, “Irshodus-Sariy”, “Umdat al-Qoriy”, “Fayzul Boriy” va boshqa ko‘plab sharhlarni misol qilib keltirish mumkin.
Bundan tashqari, Imom al Buxoriyning “Al-Adab al-Mufrad” (Odob durdonalari), “Birr ul-Volidayn” (Ota-onani hurmat qilish), “At-Tarix al-Kabir” (Katta tarix), “At-Tarix al-Avsat” (O‘rtacha tarix), “At-Tarix as-Sag‘iyr” (Kichik tarix), “Al-Jome’ al-Kabir” (Katta hadislar to‘plami), “Kitab al-Ilal” (Nuqsonli hadislar kitobi), “Kitab al-Kunya” (Hadis roviylarining taxalluslari) kabi yigirmadan ortiq asarlarlari mavjud.
Imom Buxoriyning ijodiy merosi o‘zining hajmi, zamonasining diniy va ijtimoiy fanlarini to‘la-to‘kis qamrab olganligi bilan kishini hayratga soladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2017 yilning 14-15 aprel kunlari Samarqand viloyatiga qilgan tashrifi chog‘ida Imom Buxoriy yodgorlik majmui qoshida xalqaro ilmiy-tadqiqot markazini qurish taklifini bildirib, shunday degan edi: “Buyuk mutafakkir bobomiz, barcha muhaddislar peshvosi Imom Buxoriy mangu qo‘nim topgan ushbu maskanda o‘ziga xos ma’naviy-ruhiy muhit mavjud. Majmuaga ziyoratga kelgan odam bu markazga ham kirib, o‘ziga katta ozuqa olsin, bobolarimiz hikmatlaridan o‘rganib ketsin. Shunda ularning qalbida ulug‘ ajdodlarimiz bilan faxrlanish tuyg‘usi rivoj topadi, ayni paytda shunday buyuk zotlarning avlodi mas’uliyatini his etadi”. 
Shu yilning 14 fevral kuni Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazini tashkil etish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2774-sonli Qarori e’lon qilindi. Albatta, bu quvonchli voqea har bir ilmu ma’rifat ixlosmandlari uchun chin ma’noda quvonarli hol bo‘ldi. Qolaversa, ulug‘ allomaga bo‘lgan hurmat, uning shaxsiga bo‘lgan faxrimizning yorqin ifodasidir.
Shu yilning 14 fevral kuni Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazini tashkil etish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2774-sonli Qarori e’lon qilindi. Albatta, bu quvonchli voqea har bir ilmu ma’rifat ixlosmandlari uchun chin ma’noda quvonarli hol bo‘ldi. Qolaversa, ulug‘ allomaga bo‘lgan hurmat, uning shaxsiga bo‘lgan faxrimizning yorqin ifodasidir.
Mazkur Qarorning asosiy maqsad va vazifalaridan biri – Islom dini rivojiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk alloma, vatandoshimiz Abu Iso Termiziy va termiziy allomalarning benazir merosini ilmiy asosda chuqur o‘rganish, muqaddas yurtimiz zamini azal-azaldan ulug‘ allomalar, aziz-avliyolar vatani bo‘lib kelganini yurtdoshlarimiz va xalqaro jamoatchilik o‘rtasida keng targ‘ib qilish, milliy-diniy qadriyatlarimizni asrab-avaylash va rivojlantirish, shu asosda yosh avlodni ezgu g‘oyalar ruhida tarbiyalash, ularning qalbida Vatanga muhabbat va sadoqat tuyg‘usini yanada kuchaytirishdir.
Chindan ham, bularning barchasi o‘sib kelayotgan kelajak avlod uchun ajdodlar merosini o‘rganish, tadqiq etish, xalqimiz hamda keng jamoatchilikka yetkazish uchun ulkan imkoniyat.
Buyuk muhaddis haqida so‘z yuritar ekanmiz, avvalo, uning hayoti haqida ma’lumotga oz bo‘lsada ega bo‘lishimiz darkor. Allomaning to‘liq ismi Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn Zahhoq Abu Iso Sullamiy Zariyr Bug‘iy Termiziy bo‘lib, u hijriy 209 (melodiy 824) yili Termiz yaqinidagi Bug‘ (hozirgi Surxondaryo viloyatining Sherobod tumani hududida joylashgan) qishlog‘ida o‘rta hol oilada tavallud topgan. Imom Termiziyning oilasi, ota-onasi haqida manbalarda aniq ma’lumotlar keltirilmagan. Termiziyning ko‘zi ojizligi to‘g‘risida tarix kitoblarida turli ma’lumotlar keltirilgan. Ba’zi tarixchilar uni tug‘ma ko‘zi ojiz bo‘lgan desalar, ba’zilari olim umrining oxirlarida ko‘zi ojiz bo‘lib qolganini yozadilar.
Imom al-Buxoriy islom ilmi, ma’rifati va ma’naviyatiga ulkan hissa qo‘shgan, islom tarixidagi eng muhim shaxslardan biri sifatida keng e’tirof etilgan. Uning “Sahih al-Buxoriy” nomi bilan mashhur bo‘lgan hadis adabiyoti to‘plami eng sahih va ishonchli hadis to‘plamlaridan biri sifatida e’tirof etilgan bo‘lib, islom dinini chuqurroq tushunishga intilayotgan olimlar va oddiy odamlar uchun qimmatli manba bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, Imom al-Buxoriyning Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.) sunnatlariga alohida e’tibor qaratganligi payg‘ambar o‘rnaklarining islom e’tiqodi va amaliyotida markaziy o‘rinni mustahkamlashga, islom dunyoqarashi va axloqiy tamoyillarini chuqurroq tushunishga yordam berdi.Imom al-Buxoriy, Muhammad ibn Ismoil ibn Ibrohim ibn al-Mug‘ira al-Ju’fiy nomi bilan ham tanilgan, IX asrda yashab o‘tgan juda hurmatli islom olimi va ilohiyot olimi. U islom huquqi va axloqining muhim manbai bo‘lgan hadis adabiyotini to‘plash va saqlashga qo‘shgan hissasi bilan mashhur. Imom al-Buxoriyning Islomga qo‘shgan hissasi beqiyos, chunki uning faoliyati islom olami va uning izdoshlariga doimiy ta’sir ko‘rsatgan.Imom al-Buxoriy hozirgi O‘zbekistonning Buxoro shahrida tug‘ilgan bo‘lib, umrining ko‘p qismini hadis adabiyotini izlashda ko‘p sayohatlarda o‘tkazgan. U davrning taniqli ulamolaridan hadis ilmini o‘rganish uchun turli shahar va mamlakatlarga, jumladan Iroq, Saudiya Arabistoni, Suriya va Misrga tashrif buyurdi. Shuningdek, u 300 000 dan ortiq hadislarni yodlagan va eng sahih hadislar toʻplamini tuzgan va ularni “Sahih al-Buxoriy” deb nomlagan.“Sahihi al-Buxoriy” Qur’ondan keyingi eng sahih hadislar to‘plami hisoblanadi. U 7275 ta hadisdan iborat bo'lib, ular diqqat bilan tanlangan va mavzuiga ko'ra tartibga solingan. Har bir hadisga roviylar zanjiri hamroh bo'lib, uning sahihligini payg'ambarimiz Muhammad (s.a.v.)ga borib taqalishini ta'minlaydi. Imom al-Buxoriyning chuqur izlanishlari va tafsilotlarga e’tibori “Sahih al-Buxoriy”ni islom fiqhi va axloqshunosligida eng ko‘p qo‘llaniladigan hadislar to‘plamiga aylantirdi.Imom al-Buxoriyning islomga qo‘shgan hissasi faqat hadislar to‘plami bilan cheklanmaydi. Shuningdek, u hadis metodologiyasiga oid bir qancha kitoblar yozgan bo‘lib, ular hozir ham islom ulamolari tomonidan o‘rganilmoqda. Uning “Al-Adab al-Mufrad” kitobi islom axloqi va ijtimoiy xulq-atvorga oid hadislar to‘plamidir. Unda yaxshi xulq-atvor, xulq-atvor va boshqalarni hurmat qilish muhim ahamiyatga ega. Uning yana bir kitobi “Kitob at-tarix al-kabir” hadis roviylarining to‘liq tarjimai holi lug‘ati bo‘lib, islom ulamolari uchun muhim manbaga aylangan.Imom al-Buxoriy ilmiy izlanishlari bilan bir qatorda o‘zining taqvodorligi va islomga sodiqligi bilan ham mashhur edi. U sunnat, Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.) o‘gitlari va odatlarining sodiq targ‘ibotchisi bo‘lib, uning hayoti bu tamoyillarga sodiqligidan dalolat beradi. Uning kamtarinligi, mehribonligi va boshqalarga nisbatan muruvvatliligi bugun ham musulmonlar tomonidan yodga olinadi va e’zozlanadi.Imom al-Buxoriyning islomga qo‘shgan hissasi islom ilmi va fiqhiga doimiy ta’sir ko‘rsatdi. Uning “Hadislar to‘plami” musulmonlar uchun qimmatli yo‘l-yo‘riq manbasi bo‘lib, ularga Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.)ning o‘gitlari va amallarini tushunishga va ularni kundalik hayotlarida qo‘llashga yordam beradi. Uning hadis metodologiyasi va islom axloqiga oid kitoblari ham islom ilmi va axloqini shakllantirishga yordam berib, islom qonuni va axloqini tushunish va izohlash uchun asos yaratdi. Imom al-Buxoriyning islom diniga qo‘shgan hissasi qatoriga uning hadislar to‘plamini standartlashtirishga qaratilgan harakatlari ham kiradi. Uning davrida islom ilmiga jiddiy muammo tug‘diruvchi ko‘plab uydirma va ishonchsiz hadislar muomalada bo‘lgan. Imom al-Buxoriy hadislarning ishonchliligini tekshirish va hadis matnini boshqa manbalar bilan solishtirishni o'z ichiga olgan hadislarni tasdiqlashning qat'iy metodologiyasini ishlab chiqdi. Bu usul ishonchsiz hadislarni yo'q qilishga yordam berdi va uning to'plamiga faqat eng sahih hadislar kiritilishini ta'minladi.Imom al-Buxoriyning islom ilmiga qo‘shgan hissasi tarix davomida ulamolar va yetakchilar tomonidan e’tirof etilgan. Usmonlilar sultoni Mahmud II “Sahih al-Buxoriy”ni 1829-yilda Istanbulda chop etishni buyurgan va shundan so‘ng u ko‘plab tillarga tarjima qilingan. Bundan tashqari, bir qancha islom universitetlari va institutlariga Imom al-Buxoriy nomi berilgan, jumladan Pokistondagi Imom Buxoriy xalqaro islom universiteti.Imom al-Buxoriy merosi butun dunyo musulmonlarini ilhomlantirishda davom etmoqda. Uning islom ilmiga ixlosmandligi, taqvosi va sunnatga ixlosmandligi musulmonlar uchun ibrat bo‘ladi. Uning faoliyati islom dinini saqlab qolish va mustahkamlashga yordam berdi, kelajak musulmonlar avlodlari uchun qimmatli hidoyat va ilhom manbai bo'ldi. Shunday ekan, uning islom diniga qo‘shgan hissasi beqiyos bo‘lib, uning merosi asrlar osha ulug‘lanadi va o‘rganiladi.Imom al-Buxoriyning islomga qo‘shgan hissasi hadis adabiyoti doirasidan tashqariga chiqadi. U islom ilohiyoti va fiqhiga ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Uning “Hadislar” to‘plami olimlarga Muhammad payg‘ambar (s.a.v.)ning ta’limotlari haqida ko‘plab ma’lumotlar berib, ularning islom qonunlari va axloqiy tushunchalarini shakllantirishga yordam berdi. Uning ishi islom huquqi nazariyasini standartlashtirishga yordam berdi, islom qonuni va axloqini talqin qilish uchun asos yaratdi.Qolaversa, Imom al-Buxoriyning islom olamiga ta’siri faqat o‘z davri bilan cheklanmaydi. Uning asarlari islom ilmi va tafakkuriga doimiy ta'sir ko'rsatgan, tarix davomida olimlar uning ishini asosiy yo'l-yo'riq va ilhom manbai sifatida tilga olishgan. Uning sunnatning ahamiyatiga urg'u berishi islom ilohiyoti va axloqini shakllantirishga yordam berdi va Payg'ambar Muhammad (s.a.v.)ning ta'limotlari va amaliyotlarining islom e'tiqodida markaziy o'rinni egallaganligini ta'kidladi.Nihoyat, Imom al-Buxoriy merosi islomda aqliy qiziqish va ilmning ahamiyatini eslatib turadi. Uning ilmga tinimsiz intilishi va hadis adabiyotini saqlash va tarqatishdagi fidoyiligi islomning ilm va idrokga intilish anʼanasini oʻzida mujassam etgan. Uning ijodi islom dinida ilmning ahamiyati haqida guvohlik beradi va uning merosi bugungi kungacha musulmonlarni ilhomlantirishda davom etmoqda.Imom al-Buxoriyning islom diniga qo‘shgan hissasini uning shaxsiy namunasi va fe’l-atvorida ham ko‘rish mumkin. U o‘zining taqvosi, kamtarligi va Allohga ixlosliligi bilan mashhur bo‘lib, atrofdagilarni ham undan o‘rnak olishga ilhomlantirgan. Uning islom ilohiyoti va axloqini chuqur anglashi uning shaxsiy ma’naviy amaliyotiga asoslangan bo‘lib, ibodatda ixlos va sahihlik muhimligini ta’kidlagan.Imom al-Buxoriy o‘zining ilmiy izlanishlaridan tashqari, o‘zini xayriya ishlariga ham bag‘ishlagan, kambag‘allarni to‘ydirish va muhtojlarni ta’minlashga yordam bergan. Uning saxovatliligi va mehr-shafqati islomning boshqalarga g'amxo'rlik qilish va jamiyatga xizmat qilish an'analariga misol bo'ldi.Qolaversa, Imom al-Buxoriy merosi islom olamidan tashqarida ham yotadi, chunki uning ijodi boshqa din va urf-odatlar olimlari tomonidan o‘rganilib, hayratga solingan. Uning “Hadislar” to‘plami adabiyotning durdona asari va islom ta’limotini o‘rganishda qimmatli manba sifatida e’tirof etilgan. Uning faoliyati turli madaniyatlar va dinlar o‘rtasida ko‘prik bo‘lib xizmat qilgan holda islom madaniyati va qadriyatlarini tushunish va qadrlashga yordam berdi. Imom al-Buxoriyning islomga qo‘shgan hissasi ko‘p qirrali va boqiydir. Uning “Hadislar” to‘plami islom ilmi va fiqhiga katta ta’sir ko‘rsatib, hadis adabiyoti to‘plamini standartlashtirishga yordam berdi va islom qonunlari va axloqini sharhlash uchun asos yaratdi. Uning sunnatning ahamiyatiga urg‘u berishi islom ilohiyoti va axloqini shakllantirishga yordam berdi va Payg‘ambar Muhammad (s.a.v.)ning ta’limotlari va amaliyotlarining islom e’tiqodida markaziy o‘rinni egallashini ta’kidladi. Uning shaxsiy namunasi va fe’l-atvori musulmon avlodlarini uning taqvodorligi, kamtarligi va Allohga ixlosliligidan taqlid qilishga undagan bo‘lsa, uning xayriya ishlari islomning boshqalarga g‘amxo‘rlik qilish va jamiyatga xizmat qilish an’analarini namuna qilib ko‘rsatdi. Nihoyat, uning merosi islom e’tiqodidagi ilm va fidoyilikning bardavom kuchidan dalolat berib, musulmonlar va boshqa din vakillarini ilm izlashga, tushunishga va rahm-shafqatga undaydi.Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Imom al-Buxoriyning hadis adabiyotiga oid ishlari, islom ilohiyoti va axloqiga oid asarlari, ma’naviy yo‘lboshchi va ustoz sifatidagi roli, islom ilmi va ma’rifatiga ta’sirini o‘z ichiga olgan holda, Islom diniga qo‘shgan hissasi ko‘p qirrali va keng qamrovlidir. Uning merosi islom ilmi va fidoyiligining bardavom kuchidan dalolat beradi, musulmonlar va boshqa din vakillarining avlodlarini ilmga, tushunishga va rahm-shafqatga undaydi.Imom al-Buxoriyning islom diniga qo‘shgan hissasi ko‘p qirrali va keng qamrovlidir. Uning “Hadislar” to‘plami islom ilmi va fiqhiga katta ta’sir ko‘rsatib, hadis adabiyoti to‘plamini standartlashtirishga yordam berdi va islom qonunlari va axloqini sharhlash uchun asos yaratdi. Uning sunnatning ahamiyatiga urg‘u berishi islom ilohiyoti va axloqini shakllantirishga yordam berdi va Payg‘ambar Muhammad (s.a.v.)ning ta’limotlari va amaliyotlarining islom e’tiqodida markaziy o‘rinni egallashini ta’kidladi. Nihoyat, uning merosi islom e’tiqodida aqliy qiziqish va ilmning ahamiyatini eslatib, musulmonlarni ilm va fahm olishga undaydi. Uning hadis adabiyotini to‘plash va saqlash borasidagi tinimsiz sa’y-harakatlari islom ilmi va fiqhiga katta ta’sir ko‘rsatib, butun dunyo musulmonlari uchun qimmatli yo‘l-yo‘riq va ilhom manbai bo‘lib xizmat qildi. Uning merosi bugungi kunda ham musulmonlarni ilhomlantirib, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatib, ularga Islomga sadoqat, yaxshi xulq va boshqalarga hurmat-ehtirom ko‘rsatish muhimligini eslatib kelmoqda.
Yurtimizda yashab ijod etgan buyuk alloma va mutafakkirlarning bebaho ilmiy-ma’naviy merosini tadqiq qilish, ular qoldirgan asarlarni ilmiy-izohli tarjima qilib, ommalashtirish hamda xorijiy davlatlardagi kutubxonalar, arxiv fondlarida saqlanayotgan qo‘lyozmalarning elektron nusxalarini to‘plab, xalqimizga yetkazish dolzarb masalalarga aylanmoqda.

Bu borada O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti marhum Islom Karimov shunday degan edi: “Buyuk mutafakkir va allomalarimizning islom madaniyatini ravnaq toptirishga qo‘shgan betakror hissasi to‘g‘risida so‘z yuritganda, eng avvalo, haqli ravishda musulmon olamida “muhaddislar sultoni” deya ulkan shuhrat qozongan Imom Buxoriy bobomizning muborak nomlarini hurmat-ehtirom bilan tilga olamiz. Bu mo‘’tabar zot merosining gultoji bo‘lmish eng ishonchli hadislar to‘plami – “Al-Jome’ as-Sahih” kitobi islom dinida Qur’oni karimdan keyingi ikkinchi muqaddas manba’ bo‘lib, ahli islom e’tiqodiga ko‘ra, u bashariyat tomonidan bitilgan kitoblarning eng ulug‘i hisoblanadi. Mana, o‘n ikki asrdirki, bu kitob millionlab insonlar qalbini imon nuri bilan munavvar etib, haq va diyonat yo‘liga chorlab kelmoqda”.

Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy milodiy 810-yilda (194-hijriy) Buxoro shahrida dunyoga kelib, bolalik chog‘laridanoq Buxorodagi yetuk allomalardan dars olib, hadis ilmida kuchli xotira va o‘tkir zehn sohibi bo‘lib voyaga yetdi. Imom al-Buxoriy o‘n olti yoshida onasi va akasi Ahmad hamrohligida Makka shahriga haj qilgani borib, o‘sha yerda qoldi va hadis ilmini o‘rganishda davom etdi. U yerdagi zabardast ulamolardan Payg‘ambarimiz sallolohu alayhi vasallamning hadislarini yozib olib, o‘sha davrdagi Islom olamida mashhur bo‘lgan ilmiy markazlarga safar qildi, qishloq va shaharlarni kezdi, hadis ilmidagi bahs-munozalarda ishtirok etdi. Natijada, Imom al-Buxoriy hadis ilmida kamolotga erishib, o‘zi yod olgan 600 mingga yaqin hadislarni sahih va g‘ayri sahihlariga ajratdi.

Imom al-Buxoriy Islom olami va muhaddislar orasida “Imom ul-Muhaddisiyn” (Barcha muhaddislarning peshvosi) deb hurmat bilan tilga olinadi. Imom al-Buxoriyning “Al-Jomi’ as-Sahih” (Ishonarli to‘plam) asari haqida so‘z ketganda shuni aytish mumkinki, mazkur manba Islom dini ta’limotida Qur’oni karimdan keyin asosiy manba sifatida foydalaniladi. Imom al-Buxoriy yashagan davrdan oldin ta’lif etilgan hadis kitoblarida sahih va g‘ayri sahih hadislar aralash holda berilgan bo‘lib, o‘quvchi ulardagi biror hadisni to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini, hadis rivoyat qiluvchining ahvolini tekshirmay va aniqlamay turib, bilolmasdi. Buning uchun o‘quvchi o‘sha hadisga aniqlik kiritish maqsadida ulamolardan so‘rashga majbur bo‘lardi.

Mana shunday og‘ir davrda Imom al-Buxoriy “Al-Jomi’ as-Sahih” kitobini 16 yilda yozib tugatib, unga 7275 dan ortiq sahih hadislarni boblarga ajratib tartibli ravishda jamladi.

Imom al-Buxoriyning “Al-Jomi’ as-Sahih” kitobiga mashhur olimlar tomonidan yuzdan ziyod sharh va xoshiyalar bitilgan. Jumladan, “Fathul-Boriy”, “Al-Kavkab ad-Daroriy”, “Irshodus-Sariy”, “Umdat al-Qoriy”, “Fayzul Boriy” va boshqa ko‘plab sharhlarni misol qilib keltirish mumkin.

Bundan tashqari, Imom al Buxoriyning “Al-Adab al-Mufrad” (Odob durdonalari), “Birr ul-Volidayn” (Ota-onani hurmat qilish), “At-Tarix al-Kabir” (Katta tarix), “At-Tarix al-Avsat” (O‘rtacha tarix), “At-Tarix as-Sag‘iyr” (Kichik tarix), “Al-Jome’ al-Kabir” (Katta hadislar to‘plami), “Kitab al-Ilal” (Nuqsonli hadislar kitobi), “Kitab al-Kunya” (Hadis roviylarining taxalluslari) kabi yigirmadan ortiq asarlarlari mavjud.

Imom Buxoriyning ijodiy merosi o‘zining hajmi, zamonasining diniy va ijtimoiy fanlarini to‘la-to‘kis qamrab olganligi bilan kishini hayratga soladi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2017 yilning 14-15 aprel kunlari Samarqand viloyatiga qilgan tashrifi chog‘ida Imom Buxoriy yodgorlik majmui qoshida xalqaro ilmiy-tadqiqot markazini qurish taklifini bildirib, shunday degan edi: “Buyuk mutafakkir bobomiz, barcha muhaddislar peshvosi Imom Buxoriy mangu qo‘nim topgan ushbu maskanda o‘ziga xos ma’naviy-ruhiy muhit mavjud. Majmuaga ziyoratga kelgan odam bu markazga ham kirib, o‘ziga katta ozuqa olsin, bobolarimiz hikmatlaridan o‘rganib ketsin. Shunda ularning qalbida ulug‘ ajdodlarimiz bilan faxrlanish tuyg‘usi rivoj topadi, ayni paytda shunday buyuk zotlarning avlodi mas’uliyatini his etadi”.

Demak, hadislar mazmunan har bir mo‘minning ishonchini, e’tiqodini mustahkamlaydi va shu bilan birga insonni ma’naviy kamolotga da’vat etadi. Shunday ekan, hadislar komil insonni shakllantirishda muhim manba bo‘lib hisoblanadi va undan yoshlar tarbiyasida foydalanish shu kunning dolzarb vazifalaridan sanaladi.
Termiz shahridagi Imom Termiziy xalqaro ilmiy tadqiqot markazida Afg‘oniston Islom Respublikasi ulamolar delegatsiyasi ishtirokida «Imom Termiziyning hadis ilmi rivojiga qo‘shgan hissasi» mavzusiga bag‘ishlangan davra suhbati bo‘lib o‘tdi.
Surxondaryo viloyati hokimligi, O‘zbekiston Musulmonlari idorasi, Afg‘oniston Islom Respublikasi ulamolar delegatsiyasi, Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi hamkorligida tashkil etilgan tadbir Qur’oni karim tilovati bilan boshlandi.
Davra suhbatida Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi direktori Shukurullo Umarov, O‘zbekiston Musulmonlari idorasi raisining birinchi o‘rinbosari Hamid Ishmatbekov, Afg‘oniston Islom Respublikasi Oliy milliy yarashuv kengashi raisi maslahatchisi, Milliy birdamlik partiyasining Shimoliy hududlar bo‘yicha rahbari Muhammad Muhsin Donesh, Balx viloyati haj va vaqf boshqarmasi boshlig‘i Mahmud Doneshju Muhammad Bunyod va boshqalar so‘nggi yillarda azaldan bir daryoning ikki qirg‘og‘ida yon qo‘shni bo‘lib yashab kelgan mamlakatlarimiz o‘rtasidagi hamkorlik aloqalari yangi bosqichda rivojlanayotganini alohida ta’kidladi.
Davlatlarimiz rahbarlari tashabbusi bilan barcha sohalarda do‘stlik rishtalari mustahkamlanib borayotganidan O‘zbekiston va afg‘onistonlik islom dini vakillari ham juda minnatdor ekani qayd etildi.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 14 fevraldagi «Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qaroriga muvofiq barpo etilgan mazkur markazda islom manbalarini tizimli asosda tadqiq etish, Imom Termiziy hamda termiziy allomalar, yurtimizdan yetishib chiqqan mutafakkirlarning merosini har tomonlama chuqur o‘rganish va keng targ‘ib etish, xorijlik olimlar bilan hamkorlik aloqalarini keng yo‘lga qo‘yish uchun barcha zamonaviy sharoit yaratilgan. Shunga muvofiq markazda islom sivilizatsiyasi taraqqiyoti, hadis ilmi va boshqa islom ilmlariga katta hissa qo‘shgan buyuk ajdodlarimiz hayoti va ma’naviy merosiga oid ilmiy-amaliy konferensiya, simpozium, xalqaro anjumanlar hamda boshqa tadbirlarni o‘tkazish ham ana’naga aylandi.
Bunday ezgu amal xalqimiz, ayniqsa, yoshlarga dinimizning ilm-ma’rifat, yuksak odob-axloq va madaniyatga chorlovchi g‘oyalarini yetkazish, ularga yo‘naltirilgan har qanday nojo‘ya tashqi ta’sirlarning oldini olishga xizmat qilayotgani bilan ahamiyatli bo‘lmoqda. Ilmiy tadqiqot markazi xodimlari qisqa yillarda termiziy allomalar ijodiga oid o‘ndan ortiq asarni tarjima qilib, nashr ettirdi. Xorijiy va mahalliy nashrlarda 30 dan ziyod maqola e’lon qilindi. Termiziylar merosining jahon qo‘lyozma fondlarida saqlanayotgan 1 ming 400 dan ortiq qo‘lyozmasi aniqlanib, o‘ndan ziyodi jahon qo‘lyozma fondlari va kutubxonalaridan markazga keltirildi.
Ayni paytda Buyuk Britaniya, Hindiston, Turkiya, AQSH, Kanada, Avstraliya, Pokiston, Qirg‘izistondagi universitet va ilmiy markazlar hamda Afg‘oniston Islom Respublikasining Balx viloyati bilan o‘zaro hamkorlik aloqalari o‘rnatilgan.
Tadbirda afg‘onistonlik mehmonlarga shu haqda ham atroflicha ma’lumot berildi.
Davra suhbatida ta’kidlanganidek, Surxondaryo hududida o‘tmishda yashagan Muhammad Hakim Termiziy, Imom Termiziy, Burhoniddin Muhaqqiq Termiziy, Varroq Termiziy va boshqa termiziylar islom dini ravnaqi hamda Islom sivilizatsiyasi rivojiga benazir hissa qo‘shgan. YIII asr oxirlarida Movarounnaxrda hadis ilmi rivojlana boshlagan. IX asrga kelib, bu hududda hadis ilmi uchun oltin davr shakllangan. Imom Termiziy ham o‘z zamonasida hadis ilmi rivoji uchun katta hissa qo‘shgan buyuk allomadir.
Qiziqarli ma’ruzalarga boy bo‘lgan anjumanda O‘zbekiston Musulmonlari idorasi raisi o‘rinbosari O‘tkir Hasanboyev, Afg‘oniston shimoliy hududlari shia mazhabi ulamolar kengashi raisi Said Muhammad Said Muhsin Husayniy, Afg‘oniston ulamolar kengashi a’zosi Abdulvahhob Abdulbosit Payg‘omiy, O‘zbekiston Musulmonlari idorasi Surxondaryo viloyat vakili Aliakbar Sayfuddinovlar Imom Termiziy va termiziy allomalarning islom dini rivoji hamda dunyo tamadduniga qo‘shgan hissasi, nodir asarlari, millatlararo do‘stlik, birodarlik rishtalarini bog‘lashga qaratilgan yuksak fazilatlari haqida so‘z yuritdi.
–Biz bir daryoning ikki qirg‘og‘ida yashagan buyuk ulamolar ajdodimiz,– deydi Balx viloyati haj va vaqf boshqarmasi boshlig‘i Mahmud Doneshju Muhammad Bunyod. – Masalan, aqida ilmi sultoni Moturidiy Samarqandda mangu qo‘nim topgan bo‘lsa, Qobulda fiqf sultoni Imomi A’zam qabri bor. Yoki hadis ilmi allomalari O‘zbekistonda yashagan bo‘lsalar, irfon va tasavvuf ilmi Balxda rivojlangan. Demak, o‘tmishda afg‘on va o‘zbek yurti islom dini ilmlari rivojida dunyo sultoni bo‘lgan. Aslida islom tinchlik, taraqqiyot va o‘zgarishlar dinidir. Lekin, hozirgi shiddatli davrda ayrim nodonlar buning teskarisini gapirib, Imom Termiziy merosiga qarshi chiqmoqchi bo‘ladi. Vaholanki, Imom Termiziy hazratlari faqat o‘zbek xalqining yoki bir mazxab, yo bir hududning emas balki, butun dunyo islom olamining porloq yulduzidir. Albatta, ul zotdan bizga meros qolgan nodir boyliklarni chuqur o‘rganish va ularning mazmun-mohiyatini hozirgi yoshlarga to‘g‘ri tushuntirish yo‘lida birlashib, harakat qilishimiz kerak.
Tadbirda benazir olimu-fuzalolarimizning noyob asarlarini chop etish, hadislariga sharhlar yozib, yosh avlodni dinimiz arkonlari asosida kamolga yetkazish yo‘llari, islomning asl g‘oya va maqsadlarini xato talqin qilib, ularni buzg‘unchi maqsadlarda sharhlash yo‘li bilan yoshlarning ongi va dunyoqarashini zaharlashga harakat qilayotgan oqimlarga qarshi islom ulamolari, diniy va ilmiy-tadqiqot tashkilotlari faoliyatini birlashtirish, Termiziylar ilmiy merosini keng dunyo ommasiga yetkazishga qaratilgan targ‘ibot ishlari va uslublarini zamon talablariga mos holda rivojlantirib borish, targ‘ibot-tashviqot ishlarining yangi metodlari va vositalaridan keng foydalanish bo‘yicha o‘zaro tajribalarni baham ko‘rish xususida fikr almashildi.
Tadbir doirasida davra suhbati ishtirokchilari zamonaviy xalqaro ilmiy tadqiqot markazida yaratilgan sharoitlar bilan tanishdi. Mehmonlarga esdalik sovg‘alar topshirildi.
2022 yil 5 iyul kuni Din ishlari bo‘yicha qo‘mita, O‘zbekiston musulmonlari idorasi, Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi, Tashqi ishlar vazirligi, O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi, Islom sivilizatsiya markazi, Surxondaryo viloyati hokimligi hamda boshqa manfaatdor vazirlik va tashkilotlar hamkorligida "TERMIZIY OLIMLARNING JAHON SIVILIZATSIYASI RIVOJIGA QO‘SHGAN HISSASI" mavzusidagi xalqaro anjuman bo'lib o'tdi.
Anjumanda Turkiya, AQSH, Hindiston, Pokiston, Rossiya, Iroq, Misr, Afg‘oniston, kabi davlatlardan olimlar hamda O‘zbekistondan 30 ga yaqin taniqli ulamolar, yetuk olimlar, nufuzli universitetlar, ilmiy-tadqiqot markazlari vakillari ishtirok etdi.
Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi direktori Shukurillo Umarov anjumanni o'z nutqi bilan ochib berar ekan, avvalo bundan ko'zlangan maqsad – Dunyo islom mamlakatlarida azaldan o‘rganib kelinayotgan Imom Termiziy va boshqa termiziylar ilmiy meroslarining mazmun-mohiyatini batafsil ochib berish, ushbu merosning o‘ziga xos xususiyatlarini bayon etish, afzalliklari va tarbiyaviy ahamiyatini keng yoritish hamda xalqlarimiz, ayniqsa, yosh avlodni yot g‘oyalardan himoya qilish hamda buzg‘unchi qarashlardan saqlash, shuningdek, O‘zbekistonda so‘nggi yillarda diniy-ma’rifiy sohada amalga oshirilayotgan ijobiy yangilanishlar va o‘zgarishlarni keng targ‘ib qilish ekanligini ta'kidladi.

Ma'lumot o'rnida aytish mumkin, Konferensiya "Termiziy olimlarning jahon sivilizatsiyasi rivojiga qo‘shgan hissasi", "Termiz shahri tarixi va termiziy allomalarining tasavvuf ilmi taraqqiyotidagi tutgan o‘rni", "Fanlar tarixi, madaniy-me’moriy meros, xalq amaliy san’ati va hunarmandchilik, madaniyatlararo aloqalar" kabi shoʻbalarga bo‘lingan holda tashkil etildi.

Anjuman ishida Termizning islom sivilizasiyada tutgan o‘rni, Imom Termiziy, Hakim Termiziy va boshqa termiziylar allomalar meroslarining o‘ziga xos-xususiyatlari, afzalliklari va moʻtadilligi, ushbu merosning millatlararo totuvlik va bag‘rikenglikni ta’minlashdagi roli hamda mazhabsizlik va adashgan toifalarga qarshi kurashdagi ahamiyati, hozirgi kunda, xususan, Markaziy Osiyo xalqlarining deyarli barchasi uzoq yillardan beri ushbu hadislarga amal qilib kelishi kabi afzal jihatlar keng muhokama qilindi.
Shuningdek, Markaziy Osiyo davlatlarida din va e’tiqod erkinligi, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglik, yaxshi qo‘shnichilik va hamjihatlik, diniy va milliy qadriyatlarni asrab-avaylash, ekstremizm va terrorizmning salbiy oqibatlari, ularning tinchlik va barqarorlikka tahdidi hamda ularga qarshi kurashish asoslari ham soha vakillarining diqqat markazida bo‘ldi.
Tadbir so‘nggida xalqaro anjuman yakuniy bayonoti muhokama etildi hamda ishtirokchilar tomonidan qabul qilindi.
Imom Termiziy, Hakim Termiziy va boshqa termiziylar allomalar ilmiy meroslarining o‘ziga xos xususiyatlari va bugungi kundagi tarbiyaviy ahamiyati mavzusidagi xalqaro anjuman oldiga qo‘ygan maqsadlariga ko‘ra xorijlik mehmonlar va mahalliy ishtirokchilarda katta taassurot qoldirdi.
Shu yilning 14 fevral kuni Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazini tashkil etish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2774-sonli Qarori e’lon qilindi. Albatta, bu quvonchli voqea har bir ilmu ma’rifat ixlosmandlari uchun chin ma’noda quvonarli hol bo‘ldi. Qolaversa, ulug‘ allomaga bo‘lgan hurmat, uning shaxsiga bo‘lgan faxrimizning yorqin ifodasidir.
Mazkur Qarorning asosiy maqsad va vazifalaridan biri – Islom dini rivojiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk alloma, vatandoshimiz Abu Iso Termiziy va termiziy allomalarning benazir merosini ilmiy asosda chuqur o‘rganish, muqaddas yurtimiz zamini azal-azaldan ulug‘ allomalar, aziz-avliyolar vatani bo‘lib kelganini yurtdoshlarimiz va xalqaro jamoatchilik o‘rtasida keng targ‘ib qilish, milliy-diniy qadriyatlarimizni asrab-avaylash va rivojlantirish, shu asosda yosh avlodni ezgu g‘oyalar ruhida tarbiyalash, ularning qalbida Vatanga muhabbat va sadoqat tuyg‘usini yanada kuchaytirishdir.
Chindan ham, bularning barchasi o‘sib kelayotgan kelajak avlod uchun ajdodlar merosini o‘rganish, tadqiq etish, xalqimiz hamda keng jamoatchilikka yetkazish uchun ulkan imkoniyat.
Buyuk muhaddis haqida so‘z yuritar ekanmiz, avvalo, uning hayoti haqida ma’lumotga oz bo‘lsada ega bo‘lishimiz darkor. Allomaning to‘liq ismi Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn Zahhoq Abu Iso Sullamiy Zariyr Bug‘iy Termiziy bo‘lib, u hijriy 209 (melodiy 824) yili Termiz yaqinidagi Bug‘ (hozirgi Surxondaryo viloyatining Sherobod tumani hududida joylashgan) qishlog‘ida o‘rta hol oilada tavallud topgan. Imom Termiziyning oilasi, ota-onasi haqida manbalarda aniq ma’lumotlar keltirilmagan. Termiziyning ko‘zi ojizligi to‘g‘risida tarix kitoblarida turli ma’lumotlar keltirilgan. Ba’zi tarixchilar uni tug‘ma ko‘zi ojiz bo‘lgan desalar, ba’zilari olim umrining oxirlarida ko‘zi ojiz bo‘lib qolganini yozadilar.

Imom Termiziy yoshligidan o‘ta tirishqoq, idrokli, aql- zakovatli bo‘lganligi bois o‘z tengdoshlari ichida ajralib turgan. Ilmga o‘ta qiziqishi tufayli o‘sha davrning ko‘pgina ilmlarini, ayniqsa, hadis ilmini chuqur egallagan. Termiz, Samarqand, Marv va Markaziy Osiyoning boshqa yirik shaharlarida istiqomat qilgan mashhur ulamo va muhaddislar asarlarini qunt bilan o‘rgangan. Qo‘shni Balx va Hayraton shaharlaridagi ilm ahllari bilan ilmiy aloqalar o‘rnatilishiga munosib hissa qo‘shgan yetuk olimlardan biridir. Yoshligidan ilmu-fanga tashna Imom Termiziy 850 yildan, ya’ni yigirma olti yoshidan boshlab uzoq yurtlarga, qator xorijiy mamlakatlar va shaharlarga safarlar qiladi. Jumladan, u Hijozda — Makka va Madina, Iroq, Xurosonning qator shaharlarida ko‘plab muhaddis, faqih, va ulamolar bilan uchrashib, muloqotda bo‘lib, ulardan ta’lim oladi, qizg‘in ilmiy munozara va bahslarda ishtirok etadi.

Shu bilan bir qatorda Iso Termiziy payg‘ambar alayhissalom hadislarini to‘plashga alohida e’tibor bilan qaraydi. Bu borada u har qanday qiyinchiliklarga bardosh beradi. U o‘zi o‘qigan yoki biror roviydan eshitgan hadisini alohida qog‘ozlarga qayd etib borar, ularning asli va isnodini izchillik bilan aniqlab to‘g‘riligiga to‘liq ishonch hosil qilsagina maxsus qog‘ozlarga qayd etardi. Hadislarning to‘g‘riligiga shubha bo‘lganda ularni alohida ajratib yozardi. Shu tariqa hadislar sahiyh (to‘g‘ri, ishonchli), hasan (yaxshi, ma’qul), zaif (bo‘sh, ishonchsiz), g‘ariyb (g‘alati) kabi turlarga ajratilgan.
Hadis ilmini egallashda va takomillashtirishda Imom Termiziy o‘z davrining mashhur muhaddislaridan tahsil oldi. O‘ o‘sha davrning yetuk muhaddisi sifatida ko‘pgina shogirdlarga ustozlik ham qilgan. Alloma zehnining o‘tkirligi hamda quvvai-hofizasi kuchliligi xususida tarixiy manbalarda ko‘plab misol va rivoyatlar keltiriladi.
Muhaddis bobokalonimiz Imom Iso Termiziy zamonidagi olimlar uning hadis ilmidagi xizmatlarini yuqori baholagan. Ulardan biri Imom Termiziyni “Hadis ilmida iqtido qilinadigan yagona olim” deb yozsa, boshqa biri esa uni “Birinchilardan bo‘lib hadislarni sahih, hasan, zaifga taqsim qilganiga guvohlik beradi”. Ayniqsa, muhaddis olimning asarlaridagi ravonlik faqat ziyoli kishilar uchun emas, balki har bir inson tushunishi mumkin bo‘lishiga sabab ekanini alohida ta’kidlash joiz. Dunyo ulamolari buyuk ilm sohibi bo‘lgan hamda yuksak e’tirofga munosib ko‘rilgan bobokalonimizning ibratli hayot yo‘llari va boy ma’naviy merosini har tomonlama o‘rganish biz yoshlar uchun ham ilmiy, ham amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega.
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash joizki, shunday yetuk muhaddislarning avlodi bo‘lish har birimizning zimmamizga ulkan mas’uliyatni yuklar ekan, jamiyatimizning har bir a’zosi, ayniqsa yoshlarimiz ularga munosib avlod, ilm-ma’rifat nurini taratguvchi mayoq bo‘lishlari ham qarz, ham farzdir.
Hadis ilmini egallash va takomillashtirishda Imom Termiziy oʻz davrining koʻpgina mashhur muhaddislaridan tahsil oldi. Uning ustozlari qatorida Imom Buxoriy, Imom Muslim, Abu Dovud, Qutayba ibn Said, Isʼhoq ibn Muso, Mahmud ibn Gʻiylon, Said ibn Abdurrahmon, Muhammad ibn Bashshor, Ali ibn Hajar Marvaziy, Ahmad ibn Muniyʼ, Muhammad ibn Musanno, Sufyon ibn Vaqiʼ va yana bir qator taniqli muhaddislarni koʻrsatish mumkin[1].
Muhammad Habibulloh Muxtor, Imom Termiziyning ustoz-shayxlarining soni 221 ga yetganini aytadi. Bularning 9 nafaridan “Sihohi sitta” (“Olti eng ishonchli hadislar toʻplami”)ning mualliflari hadis rivoyat qilgan. Imom Termiziy 19 ustoz-shayxdan hadis rivoyat qilib, bu borada Imom Buxoriy va Imom Muslimga sherik boʻlgan. 28 ustoz-shayxdan hadis rivoyat qilib, Imom Buxoriyga, 41 nafar ustoz-shayxdan hadis rivoyat qilib, Imom Muslimga sheriklik qilgan. 42 nafar ustoz-shayxdan hadis rivoyat qilish bilan qolgan beshta eng ishonchli hadis toʻplami muallifidan ajralib turgan[2].
Imom Termiziy xorijiy mamlakatlarga safari chogʻida hadislar toʻplash bilan birga, kitob yozishga ham kirishgan. Safardan qaytgach, olimlar bilan ilmiy munozaralarda qatnashgan, xususan, mashhur muhaddis alloma Imom Buxoriy bilan birga koʻplab ilmiy bahslarga borgan va undan koʻp ilmni oʻrgangan.
IX asrda Nishopur musulmon olamidagi eng yirik ilmiy markazlardan biri boʻlib, u yerda ilm-fan, ayniqsa, hadis ilmi yuqori darajada rivojlangan. Bu shaharda koʻplab mashhur olimlar toʻplanib, oʻzaro ilmiy munozaralar va bahslar oʻtkazgan. Bular qatoridan Imom Buxoriy, Imom Muslim ibn Hajjoj, Imom Termiziy va boshqa muhaddislar ham oʻrin olgan.
863-868 (250-255) yillar oraligʻida Nishopurda Imom Buxoriy va Imom Termiziy oʻrtasida koʻpdan-koʻp ilmiy munozaralar va samimiy doʻstona uchrashuvlar boʻlib oʻgan[3]. Imom Buxoriy mashhur boʻlgan paytda, yoshi qirqdan oshgan va turli mamlakatlar olimlaridan taʼlim olgan Imom Termiziy ham yetuk olim darajasida tanilgan boʻlgan. Shu sababli ham Imom Buxoriy bilan turli masalalarda ilmiy bahslar olib borgan edi.
Imom Termiziy kuchli xotirasi bilan oʻz davrining olimlaridan ajralib turgan. Oʻtkir zehni va quvvai-hofizasi bilan ustozi Imom Buxoriydan qolishmagan. Hifzda (yodlashda) u haqida masallar keltirilgan[4]. Imom Termiziy hadis ilmida iqtido qilinadigan buyuk olimlardan biridir[5].
Imom Buxoriy ham shogirdi Abu Iso Termiziyga yuqori baho berib: “Sen mendan foydalanganingdan koʻra men sendan koʻproq foydalandim”[6], deb taʼkidlagan. Imom Termiziyga bunday yuksak baho berishi uning qanchalik darajada ilmga ega ekanini koʻrsatadi.
Imom Termiziy ustozidan faqat hadis ilmidan saboq olmagan, balki fiqhni ham oʻzlashtirgan. Bu haqda Shamsiddin Zahabiy (1274–1348) “Tazkirat huffoz” asarida: “Hadisda Buxoriydan fiqh oʻrgangan”, degan.
Imom Termiziy ustozi va safdoshi Imom Buxoriyni butun umri davomida hurmatlab, unga samimiy sadoqatda boʻlgan.
Hofiz Umar ibn Allak bunday yozadi: “(Imom) Buxoriy vafot etar ekan, oʻzidan keyin Xurosonda ilm, xotira, taqvo va zohidlik borasida Abu Isoga oʻxshagan biror kishini qoldirmadi. U (Buxoriyning vafotidan qaygʻuga botib,) shu darajada qattiq yigʻladiki, hatto koʻzlari koʻr boʻlib qolib, bir necha yil shu holida yashadi”[7].
Hadislar islomning ikkinchi asosiy manbasidir. Bu borada koʻp tadqiqotlar olib borilgan va kitoblar yozilgan. Bu kitoblar orasida ishonchli hadislar manbasi sifatida “Kutubi sitta” hadis toʻplami keltiriladi.
Barcha hadis kitoblaridagi hadislar sahihlik jihatidan bir-biridan ajralib turadi. “Sahihul Buxoriy” va “Sunani Termiziy”dagi hamma hadislar sahihlik jihatidan bir-biriga teng boʻlmaganidek, bir-biridan farq ham qiladi.

Imom Buxoriy, Imom Muslim va Imom Termiziyning asarlari barcha mavzularga oid hadislarni qamrab olgani sababli “Jomeʼ” turkumiga kirsa, Abu Dovud, Imom Nasoiy va Ibn Mojaning asarlari, asosan, fiqhiy mavzularga oid ahkom hadislarni qamrab olgani sababli “Sunan” turkumidagi kitoblar qatoriga kiradi.

“Sunani Termiziy”, “Kitabul ilal”dagi hadislarni hisobga olmaganda 3956 ta hadisni tashkil qiladi. “Sunani Termiziy” tarkibiy jihatdan boblarga boʻlingan boʻlib, boblar sarlavha tarzida boʻlingan. Bobga doir hadislar boʻlim mazmunini toʻla-toʻkis ifodalagan. Bu bobga doir masalada muallif bir qancha hadis va undan keyin roviylar nomlarini keltirgan, soʻng bu masala yuzasidan boshqa ulamo va faqihlarning fiqh masalalariga oid fikr va farqlarini tartib bilan yozgan. Rivoyat qilingan hadisning sahih, hasan yoki zaiflik darajasiga oʻz munosabatini bildirib, hadis roviylari, sanadlar va sanadni qamrab olgan illatlar xususida oʻz fikrini bildirib oʻtgan.
“Sahihul Buxoriy” asari takror hadislar bilan birga 97 kitob, 7375 hadisdan iborat. Takrorlanmagan hadislar soni 4000 ga yetadi. “Sunani Termiziy” asari, Ahmad Muhammad Shokir tahqiqiga koʻra, 46 ta boʻlim (bob) 2496 ta bob, 3956 ta hadisdan iborat.
Imom Buxoriy (vaf. 256/870) bob nomlarida birinchi navbatda oyatlarga, soʻngra marfu hadislarga joy ajratsa[8], Termiziy asosan bob nomlarida shu bobda kelgan hadislardagi mavzuni anglatgan kalit soʻzlarni ishlatishni maʼqul koʻrgan.
“Sunani Termiziy”da taqtiʼ[9] jarayoni va takrorlar kamligi uni “Jomeʼ as-Sahih”dan ajratib turadi. “Sahihul Buxoriy”da takrorlangan hadislar soni “Sunani Termiziy”dagiga qaraganda koʻproq.
“Sahihul Buxoriy” asarida faqat sahih hadislar, “Sunani Termiziy”da esa sahih hadislar bilan birga hasan va zaif hadislar ham kelgan.

Imom Buxoriy takrorlangan hadislarni turli sanadlar bilan berish prinsipini qabul qilgan. Imom Termiziy hadis matnini keltirganidan keyin turuqlar orasiga tahvil (ح) belgisini qoʻygan[10]. Bundan tashqari, agar mavzu haqida bir xil yoki shunga oʻxshash rivoyatlar boʻlsa, sahobalarning ismlarini zikr qilgan.

“Sunani Termiziy”ning oxiriga “Kitabul ilal” ilova qilingan. “Sahihul Buxoriy”da bunday holat kuzatilmaydi. Lekin Imom Termiziy “Kitabul ilal”ni yozishda Imom Buxoriyning asarlaridan foydalangani haqida bunday yozadi: “Hadislar, roviylar, ularning tarixdagi illatlarini yozishda Imom Buxoriyning “Kitob at-tarix” asaridan foydalandim, yana koʻprogʻini Muhammad ibn Ismoil Buxoriy bilan qilgan ilmiy munozaralarim paytida olganman. Shuningdek, Abdulloh ibn Abdurrahmon, Abu Zurʼadan ham foydalandim-u lekin baribir koʻprogʻi Muhammad Buxoriydan, kamrogʻi esa Abdulloh bilan Abu Zurʼadandir”[11].
Imom Termiziy vafot etguniga qadar ilm talabida boʻldi. U Imom Buxoriy bilan uchrashgandan soʻng oʻzining eng buyuk asarlari – “Al-jomeʼ”, “Al-ilal al kabir” va “Ash-shamoil”ni yozdi[12].
Umar ibn Allak (vaf. hij.325): “Na Iroqda, na Xurosonda ilal, tarix va isnod sohasida Imom Muhammad ibn Ismoil Buxoriydan koʻra bilimdonroq biror olimni koʻrmadim», deb taʼkidlaydi[13].
“Jomeʼ as-Sahih” asarida asosiy boʻlimlar (boblar) uchun “kitab” (كتاب) atamasi ishlatilsa, “Sunani Termiziy”da asosiy boʻlimlar (boblar) uchun “kitab” (كتاب) atamasi bilan birga “abvab” (ابواب)[14] atamasi ham qoʻllangan.
Imom Termiziy hadislardan keyin roviylar haqida maʼlumot bergan va hadislarning sahihlik holatini bildirgan. Bu masalada faqihlarning qarashlari, ulamo oʻrtasidagi ittifoq yoki ixtiloflarga ishora qilgan. Roviylarning holatini, agar boʻlsa illlatini ham bayon qilgan. Imom Buxoriy esa hadislardan keyin bunday tushuntirishga koʻp oʻrin bermaydi.
Hofiz Hiraviy Ansoriy (vaf. 481 h) bunday degan: “Abu Iso Termiziyning kitobi mening nazdimda Imom Buxoriy va Imom Muslimning kitoblaridan foydaliroqdir. Chunki, Imom Buxoriy va Imom Muslimning kitoblaridan yetuk maʼrifat ahlidan boʻlgan kishilargina foydalana oladi. Hadislariga sharhlar va tushunchalar berib oʻtilgan ushbu kitobdagi foydalardan esa har qanday faqih va har qanday muhaddis foydalana oladi”[15].
Imom Buxoriy va Imom Termiziyning asarlari hech qachon oʻz qimmatini yoʻqotmaydi. Ularda keltirilgan hadisi shariflar katta tarbiyaviy ahamiyatga ega boʻlib, odamlarni halol, adolatli, iymon-eʼtiqodli, diyonatli, pokiza, mehnatsevar, rahm-shafqatli, ota-ona, ayollarga nisbatan hurmat-eʼtiborli boʻlishga chorlaydi.
Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy zehni oʻtkir, xotirasi kuchli, juda uquvli, tez yodlab olishi bilan birgalikda zakovatli, fatonatli, iqtidorli, keng tafakkurli va istagan narsasini juda tez esga olib takrorlashi bilan tengdoshlari orasida oʻxshashi yoʻq edi. U 10 yoshidanoq hadis tinglashni boshlaydi va 15 yoshigacha 70 mingga yaqin hadisni yod oladi. U oʻzi haqida shunday deydi: “Men boshlangʻich maktabda oʻqib yurgan kezlarimdayoq hadis yodlash menga ilhom qilindi”. Eng avvalo, u Abdulloh ibn al-Muborak va Vakiʼ ibn al-Jarrohning hadis toʻplamlarini toʻliq yod oladi. Muhammad ilm talab qilish va hadis oʻrganishga shu darajada kirishib ketdiki, u bamisoli bu ish uchun yaratilgandek edi. Talabalik davrida Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy bilimi va maʼlumoti chuqur ekanligiga dalil boʻladigan koʻpgina voqea va hodisalar boʻlib oʻtgan. U yodlab olishi uchun bir marta koʻrishi yoki eshitishi yetarli edi. Bir marotabasida, ustozi imtihon qilganda 15 000 ga yaqin hadisni yoddan aytib beradi. Muhimi shundaki, u bu hadislarni yozib bormagan edi. U barcha oʻtilgan hadislarni birma-bir aytib berganda qolgan tengdoshlari yozgan daftarlaridagi xatolarini toʻgʻrilab olishadi.
Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy Buxoroda Abdulloh ibn Muhammad ibn Abdulloh ibn Jaʼfar ibn al-Yamon al-Juʼfiy al-Musnadiy, Muhammad ibn Salom al-Biykandiy, Muhammad ibn Yusuf al-Biykandiy va bir qator olimlar jamoasidan taʼlim oladi va ilmini yanada mustahkamlaydi. Lekin ular katta ustozlari emaslar.
Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy 16 yoshida onasi va birodari Ahmad bilan birgalikda haj ziyoratiga borish chogʻida islom oʻlkalaridagi ilm markazlariga sayohat qiladi. Onasi va birodari Buxoroga qaytayotganlarida Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy ilm oʻrganish istagi bilan Makkada qoladi. U Hijozda olti yil istiqomat qiladi va u yerda hadis ilmi bilan yanada mukammal shugʻullanadi. Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy 18 yoshida “Kitob qazoyas sahoba vat tobeʼin” va “at-Tarix al-kabir” nomli asarlarini yozadi.
Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy juda koʻp ilmiy sayohatlar uyushtirgan. U Balxda – Makkiy ibn Ibrohimdan hadis tinglaydi. U Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriyning katta ustozlaridan birinchisi hisoblanadi. Marvda – Abdon ibn Usmon, Ali ibn al-Hasan ibn Shaqiq va Sadaqa ibn al-Fazldan, Nishopurda – Yahyo ibn Yahyodan, Rayda – Ibrohim ibn Musodan, Bagʻdodda – Muhammad ibn Iso ibn al-Tobbaʼ, Surayj ibn an-Nuʼmon, Muhammad ibn Sobiq va Affondan, Basrada – Abu Osim an-Nubayl, al-Ansoriy, Abdurrahmon ibn Hammod ash-Shuʼusiy, Muhammad ibn Arʼara, Hajjoj ibn Minhol, Badl ibn Muhabbir va Abdulloh ibn Rajoadan, Kufada – Abdulloh ibn Muso, Abu Nuʼaym, Xolid ibn Maxlad, Tolq ibn Gʻannom va Xolid ibn Yazid al-Muqriydan, Makkada – Abu Abdurrahmon al-Mukriy, Xallod ibn Yahyo, Hasson ibn Hasson al-Basriy, Abul Valid Ahmad ibn Muhammad al-Avzoʼiy va al-Humaydiydan, Madinada – Abdulaziz al-Uvaysiy, Ayyub ibn Sulaymon ibn Bilol va Ismoil ibn Abu Uvaysdan, Misrda – Saʼid ibn Abu Maryam, Ahmad ibn Ishkob, Abdulloh ibn Yusuf va Asbagʻadan, Shomda – Abul Yaman, Odam ibn Abu Iyos, Ali ibn Ayyosh, Bashr ibn Shuaʼyb, Abul Mugʻiyra Abdulquddus, Ahmad ibn Xolid al-Vahbiy, Muhammad ibn Yusuf al-Firyobiy, Abu Musʼhir va yana juda koʻpgina ilm ahlidan hadis tinglagan va taʼlim olgan.
Zahabiyning taʼkidlashicha, “Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy tahsilini tamomlab kitob yozishga va hadis rivoyat qilishga boshlagan paytida hali yuzida bir tuk chiqmagan oʻspirin edi”[1]. Faqat kitob yozishga kirishishi hadis talabini soʻngiga yetganini bildirmaydi. “Kishi oʻzidan katta boʻlganlardan, tengdoshlaridan va oʻzidan kichik boʻlganlardan ilm olmaguncha kamolga erishmaydi”, degan Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy 1080 ta kishidan hadis tinglab, ilm oʻrgangan[2].
Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy mashgʻul boʻlib faoliyat olib borgan ilmlarni quyidagicha tartiblash mumkin:
Hadis ilmi. Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy hadislarni yod olish bilan birgalikda ularning isnodlarini va uni xilma-xil yoʻllarini mukammal oʻrgangan ushbu sohada tengsiz edi. Uning bu ilmning eng choʻqqisiga chiqqanligini tasdiqlovchi juda koʻp hayotiy misollar mavjud. Jumladan, Yusuf ibn Muso al-Marvarruziy deydi: «Men Basra masjidida edim. Muazzin baland ovozda: “Ey ilm ahli! Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy tashrif buyurdi”, dedi. Shunda biz unga qarab yuzlandik. Biz soqollari qop-qora yosh yigitni koʻrdik. U ustun orqasida namozni ado qildi. Namozdan soʻng odamlar uni oʻrab olib, ularga hadis aytib yozdirishni soʻradilar. U bunga rozilik bildirdi. Muazzin ikkinchi marta masjidda baland ovozda: «Ey ilm ahli! Barchangizga maʼlum boʻlsinki, Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy bizlarga hadis aytib, yozdirishga rozilik bildirdi. Allohning izni bilan ertaga shu yerda yigʻilamiz”, dedi. Ertasi kuni muhaddislar, hofizlar, faqihlar, usul olimlar qisqasi Basra shahrining barcha olimlari va fozillari birma-bir yigʻilib 1000 ga yaqin odam toʻplandi. Abu Abdulloh hadis soʻzlash uchun kelib oʻtirdi. U yozdirishni boshlashdan oldin shunday dedi: “Ey ahli Basra! Men bir yigit boʻlsam ham mendan sizlarga hadis aytib berishimni soʻradingiz. Men foydali boʻlishi uchun sizlarga maʼlum boʻlmagan shahringizdan boʻlgan roviylar rivoyatidan aytib beraman”. Shunda odamlar uning soʻzidan ajablandi. U hadis aytib bera boshladi. Aytgan hadislari biz bilmagan shahrimizdan boʻlgan roviylar rivoyatlari edi.
Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy dedi: “Men mingdan ortiq hadis ulamosidan hadis tingladim. Ularni har biridan oʻn mingta yoki oʻn mingdan ortiq hadis oʻrgandim. Men bilgan hadislarni barchasini isnodi bilan bilaman”.
Abul Azhar dedi: “Samarqandda 400 ta hadis toliblari 7 kun davomida toʻplanib, Muhammad ibn Ismoilni xatoga tushirmoqchi boʻladilar. Ular Shom isnodini Iroq isnodiga, Yaman isnodini Haromayn(Makka va Madina) isnodiga aralashtirib, matnlarni ham chalkashtirib yuboradilar. Muhammad ibn Ismoil barcha hadislarni isnodlari bilan joy-joyiga qoʻyib aytib beradi”.
Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy dedi: “Men hadis isnodidagi barcha roviylarni tugʻilgan va vafot etgan yili, yashab istiqomat qilgan joylarini bilmaguncha qabul qilmadim. Sahoba va tobeʼinlardan (mavquf)hadislarni Qurʼon va Rasululloh (s.a.v.) hadislarida asli boʻlmasa rivoyat qilmadim. Men 100 000 ta “sahih”(toʻgʻri) va 200 000 ta “gʻayri sahih”(notoʻgʻri) hadisni isnodlari bilan yod olganman”.
Tafsir ilmi. Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy buyuk muhaddis olim boʻlish bilan birgalikda Qurʼon oyatlari nimaga dalolat qilishini juda yaxshi bilar edi. U Qurʼon va hadisdan sharʼiy masala boʻyicha hukm chiqara olish qudratiga ega edi. Uning “sahih”idagi tafsir kitobini va “at-Tafsir al-kabir” asari bu sohada ham tengsiz ekanligiga yorqin misol boʻladi.
Fiqh ilmi. Hadislardan hukm olishda nimalarga eʼtibor qaratish kerakligini aʼlo darajada oʻrgangan Imom al-Buxoriy hadis ilmi bilan shugʻullanish bilan birgalikda fiqh ilmi bilan ham mashgʻul boʻlgan. U yoshligidan boshlab “ahli ray” mazhabini juda yaxshi oʻrgandi. U sahobalarni soʻzlari va tobeʼinlarni fatvolarini yaxshi oʻrgandi. U hatto 18 yoshida ularga bagʻishlab bir mustaqil asar yozdi. Uni buyuk faqih va tengsiz mujtahid ekanligini juda koʻp ustozlari taʼkidlaganlar:
Nuaʼym ibn Hammod al-Xazzoiʼy: Muhammad ibn Ismoil bu ummatning faqihidir, dedi;
Muhammad ibn Bashshor(Bundor) dedi: Muhammad ibn Ismoil zamonamizning eng faqihidir. U Basraga kelganda esa, bugun faqihlar sayyidi tashrif buyurdi, degan;
Abu Musʼab az-Zuhriy dedi: Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy ichimizda eng faqihimizdir. U hadisda hatto Ahmad ibn Hanbaldan ham bilimdon va mohirdir. Shunda yonidagilardan biri, juda oshirib yubordingku, dedi. U dedi: agar sen Molik ibn Anas bilan Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriyni bir oraga keltirib qiyoslab koʻrsang, ularni hadis va fiqhda teng ekanliklarini koʻrasan. Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriyni faqihligiga va Molik ibn Anas bilan bir darajada ekanligiga yorqin dalil sifatida ustozi Isʼhoq ibn Rohvayh xuzurida fatvo berishidir. U dedi: “Men Isʼhoq ibn Rohvayh xuzurida oʻtirgan edim. Bir kishi kelib, bilmasdan taloq qilish toʻgʻrisida savol soʻradi. Ustozim oʻyga choʻmib, uzoq sukut saqladi. Shunda men dedim, paygʻambar (s.a.v.) shunday deganlar: “Alloh ummatimni bilmasdan qilgan amalini va aytgan soʻzlarini kechirdi”. Bu hadisdan koʻrinib turibdiki, insonni qalbi va amali yoki qalbi va soʻzi bir boʻlishi lozim. bilmasdan taloq qilgan odam esa, qalbi bilan ishonmagan. Ustozim Isʼhoq: “Sen meni quvvatlading, Alloh seni quvvatlasin” dedi va bu bilan fatvo berdi”.
Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy “sahih”ini boblarini tartibga solishga fiqhiy gʻoya asos qilib olingan. U buni shu darajada noziklik va latiflik bilan amalga oshirganki, koʻpchilik osonlikcha tushunib olmaydi. Tushunish uchun chuqur bilim va maʼrifatga ega boʻlish talab qilinadi. “Sahih”i va boshqa asarlariga qarab shularni aytish mumkinki, Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy hech kimga taqlid qilmagan. Misol sifatida baʼzilarini koʻrib chiqsak:
Har namozxon har bir rakatda fotiha surasini qiroat qilishi vojib. Imomga ham, ergashganga ham yoki yolgʻiz oʻquvchiga ham, ovoz chiqarib oʻqisa ham, ichida oʻqisa ham baribir;
Rukuʼga yetishmagan rakatni qochirgan boʻladi;
Qunut duosi oʻqishlik rukuʼdan oldin va keyin ham joiz;
Ayollar erkak kasallarni koʻrishga borishligi joiz;
Ahli fasodni gʻiybat qilish joiz;
Ayol kishi kelin boʻlsa ham erkak kishilarga xizmat qilishi joiz;
Hokim haromni halol va halolni harom qila olmaydi;
Imom orqasida qiroat qilish;
XULOSA
Tarix va siyar ilmi. Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy bu ilm sohasida tengsiz edi. U hadis rivoyatidagi roviylar silsilasini har tomonlama mukammal oʻrgangan edi. U hadisni “sahih”ligini belgilovchi eng muhim jihat bu roviyning ahvolidir, degan. Uning eng birinchi yozgan asari “at-Tarix al-kabir” hisoblanadi.
Jarh va taʼdil ilmi. Hadis ilmining muhim bir sohasi boʻlmish “aj-Jarh vat taʼdil” ilmiga oid fikrlar sahobalar davrida bildirilgan. Lekin, bu soha boʻyicha yozilgan eng qiymatli asarlar Imom al-Buxoriy davriga toʻgʻri keladi. Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy bu ilmda tengsiz hisoblanardi. Chunki, u sahoba davridan boshlab, oʻzini davrigacha boʻlgan barcha isnodlarni juda mukammal va aʼlo darajada oʻrganib, ishonchli va mohirini muttaham va yolgʻonchidan ajratgan. U roviylarni jarohatlashda yoki adolatli deyishda dalil boʻlgan. Lekin roviylarni jarohatlashda ehtiyotkor boʻlgan. Chunki, gʻiybatga kirib qolishdan xavfsiragan. Bu uni taqvosi va zohidligidandir. U shunday der edi: “Men biror kimsani gʻiybat qilmasdan Alloh bilan koʻrishishni istayman”. U dedi: “Oxiratda menga hech kim xusumat qilmaydi. Chunki, men birovlarni gʻiybat qilishdan qochdim”.
Baʼzilar unga sen “tarix” kitoblaringda odamlarni gʻiybat qilgansan, deb malomat qilganlar. Shunda, Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy ularga paygʻambar (s.a.v.)ning bu qanday yaramas odam, degan soʻzlarini keltiradi. Paygʻambar (s.a.v.) manfaat yoʻlida ruxsat bergan, deb javob bergan Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy.
Roviy kishilar toʻgʻrisidagi bilim va maʼlumot jihatidan tengsiz boʻlishiga qaramay jarohatlagan(zaifligini aytgan) roviy haqida ham izzatiga tegadigan soʻzlarni ishlatmas edi. Yolgʻonchiligi maʼlum boʻlgan odam haqida soʻz yuritganda “fihi nazar” – bunda ixtilof bor, “sakatu anhu” – siqaligi haqida olimlar biror narsa demaganlar, “taraku hu” – uni rivoyatini tark qilganlar, degan. Uni bir odam haqida eng ogʻir soʻzlari “munkarul hadis” – hadisi olinmaydi, degan. “Kazzob” – yolgʻonchi, “vaddoʼ” – hadis toʻquvchi kabi soʻzlari juda kam uchraydi.
Uni jarh va taʼdil ilmi boʻyicha yozgan asarlari oʻz sohasida mislsiz hisoblanadi. Uning asarlari undan keyingi Abu Hotim va Ibn Hibbon kabi olimlar uchun ilmiy metod sifatida qoʻllanma vazifasini bajargan.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Oltin silsila: Sahihul Buhoriy - T.: Hilol Nashr, 2012.
2. Hadis: Al-Jome’as-sahih (Ishonchli tòplam) Arabchadan A. Abdulloh tarjimasi. - T.: Qomuslar Bosh Tahririyati, 1992. 3.
3.Niyozov Ğ. Ahmedova M. Pedagogika tarixidan seminar mashg’ulotlari. - T.: NOSHIR, 2011.
4.“Ma’naviyat yulduzlari” (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, T.: 1999. 5.
5.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 19- sentabr kuni BMT Bosh Assambleyasining 72-sessiyasida so’zlagan nutqidan.
6. С.А. Ҳайдаров. (2020). Ўзбекистон тарихини ўқитишда “Зафарнома”дан фойдаланишни имкониятлари. Science and Education. 1(7). 192-198
7. Сулаймон Амирқулович Ҳайдаров. (2020). Тарих дарсларида интеграциялашган технологиялардан фойдаланиш. Science and Education. 1(8). 666-671
8. Ҳайдаров С. (2020). Ўзбекистон тарихи дарсларида педагогик технологияларни уйғунлашган ҳолда қўллашнинг методик талаблари. Academic Research in Educational Sciences. 1 (3). 1313-1321.
9. Ҳайдаров Сулаймон Амирқулович. (2020). Тарих фанини ўқитишга оид экологик муаммолар масаласи «Scientific Progress» Scientific journal 1(1). 12-17. 10. С.А. Ҳайдаров. (2020). Тарих дарсларида тасвирий санъат асарларидан фойдаланиш. Science and Education. 1(9). 458-461.