“Ҳимояга рухсат этилди” Кафедра мудири Х. М. Вапоев

2. ТЕХНОЛОГИК ҚИСМ
2.1. Хом ашёни майдалаш жараёнининг механизми
Цемент ишлаб чиқаришда қаттиқ ёқилғилар, клинкерлар, минерал қўшимчалар ва бошқалар хом ашёлар таълаб этилади. Майдалаш жараёни материалларнинг ўзаро таъсир юзасини, материалларнинг ўзаро реакция таъсир юзасини ва уларнинг реактивлигини оширади. Хом ашё қанча майда бўлса, ўзаро таъсирлашаётган заррачаларнинг таъсир чегараларида физик-кимёвий жараёнлар шунча тез кечади.
Майдалаш машиналарфаолиятининг асосий техник-иқтисодий кўрсаткичларидан бири, n -майдалаш даражаси бўлиб, у майдаланиладиган материал маҳсулотинингэнг йирик бўлаклари ўлчамларининг майдаланган материал маҳсулотинингэнг йирик бўлакларининг ўлчамлари нисбатида ифодалинади. Бу кўрсатгич материални майдаланиш жараёнида неча марта кичрайганлигини кўрсатиб қуйидаги формула билан ифодаланилади:
i= Dmax/ dmax
Масалан, майдалагичгамайдалаш учун юкланган майдаланиладиган материалнинг энг йирик бўлакларини ўлчами 1000 мм бўлиб ва майдалагичдан майдаланиб чиққан материалнинг энг йирик бўлакларини ўлчами 50 мм бўлган тақдирда майдаланиш даражаси n= 1000/50=50 бўлади, яъни материал майдалагичда дастлабки ҳолатига нисбатан 50 баробар кичрайтирилган. Цемент ишлаб чиқариш корхоналарида майдалашни биринчи босқичида ишлатиладиган майдалагичларнинг майдалаш даражаси i, 3...15 оралиғидаги кўрсатгични ташкил қилади, яъни i= 3...15. Хом-ашё материал йириклигига бўлган талаб асосида материал икки, уч ва ундан ортиқ босқичли майдалагичларда майдаланиши мумкин.Икки босқичли майдалаш усулида майдаланиладиган материал, 1000 мм ўлчамдаги оҳактош харсанглари, майдалашни биринчи босқичида жағли мадалагичларда 120-200 мм катталикдаги бўлакларгача (майдалаш даражаси i=5) майдаланилади, шундан сўнг иккинчи босқич майдалагичлари болғали майдалагичларда 20-25 мм катталикдаги бўлакчаларгача (майдалаш даражаси i=6...10) майдаланилади. Шундан кейин материал нафис туйиш учун тегирмонларга узатилади. Баъзи бир ҳолларда тегирмонларни самарадорлигини ошириш мақсадида материал учинчи босқичда 3-5 мм катталикдаги бўлакларгача майдаланилади.
Хом-ашё материалларини майдалаш жараёнида ”майдалаш даражаси” ибораси ”майдалаш коэффициенти” ибораси билан бир қаторда кенг қўлланилади. Майдалаш коэффициенти майдаланилаётган материалнинг майдаланишидан олдинги сатхининг майдонидан майдаланганидан кейинги сатхи майдони айирмаси билан ифодаланади (сатхининг майдонини неча баробар катталашганлигини ифодалайди). Бу кўрсатгич майдалаш машиналари фаолиятини майдалаш даражасига нисбатан аниқроқ баҳолаш имкониятини яратади. Чунки бу кўрсаткич бирлигини аниқлашда жараёнида маълум миқдорда майланилайтган материални майдалашдан олдинги ва кейниги миқдори иштрок этади. Майдалаш даражасини бирлигин аниқлаш жараёнида маълум миқдорда майдаланилаётган материални майдалашдан олдинги ва кейниги бўлакларининг энг каттаси иштрок этади. Кичик бўлакли материаллар ҳисобдан четда қолади ва майдалаш даражаси бирлигида ноаниқликлар мавжуд бўлишига сабаб бўлади.Цемент заводларининг майдалаш бўлимлари ва унда ўрнатилишилозим бўлган майдалагич ускуналарни ишлаш схемаси ҳар бир муайъян вазиятда майдаланиладиган хом-ашё унсурларининг физик-механик хоссалари ва маҳаллий шароитларни чуқур таҳлили асосида танланади. Бунда майдалаш босқичлари бўйича танланган схема имкониятлари ҳисобланиб чиқилади.
Майдалаш моддий зарраларнинг ўзаро синиш кучларини енгиб ўтадиган ташқи кучлар таъсири остида амалга оширилади. Майдалаш учун энергия сарфи майдаланган материалнинг хоссаларига боғлиқ бўлиб, майдалашнинг кичиклиги ва ишлаб чиқариш усулига боғлиқ.
Цемент заводларида қаттиқ материалларни майдалаш учун энг кенг тарқалган майдалаш мосламаси - қувур тегирмонидир. Баъзан тегирмон узунлигининг диаметрига нисбати билан қувурли тегирмонлардан фарқ қиладиган шарли тегирмонлар ишлатилади: 3:1 дан 6:1 гача – қувурли тегирмонлар учун ва 2:1 ёки ундан кам – шарли тегирмонлар учун.
Қувурли тегирмони-бу ичкаридан зирҳ плиталари ёки қаттиқ пўлатдан ясалган тиргамалар билан қопланган айланадиган горизонтал пўлат барабан. Барабан тешикли бўлинмалар билан камераларга бўлинади, уларнинг ичида майдалаш жисмлари мавжуд: тўплар ёки силиндрлар. Материал бўш шапф орқали юкланади ва қарама-қарши томондан ичи бўш шапф ёки махсус панжара орқали туширилади. Қувурли тегирмонларнинг айрим конструкцияларида корпуснинг ўрта қисмида тушириш амалга оширилади.
Тегирмон-бу доимий ишлайдиган машина. Майдаланган материал тегирмон барабанида айлантириб эзилади. Бундай ҳолда, майдалаш воситаси ва марказдан қочма куч таъсирида майдаланган материал аралашмаси маълум баландликка кўтарилади, унда шарларнинг ва жисмниг ўз оғирлиги кўпроқ марказдан қочма куч таъсирида бўлади.
Бу вақтда улар зирҳ астарининг юзасидан чиқиб кетишади ва параболик траектория бўйлаб юкланган материалларини майдалай бошлайди. Материални майдалаш жараёни жисмларини бир-бирига ва тегирмон танасига нисбатан силжитиш ва ишқаланиш орқали ҳам амалга оширилади.
Майдалаш жараёнида материал тегирмон танаси бўйлаб ҳаракатланар экан, жисмларининг таъсири туфайли заррачаларни майдалаш жараёнининг самарадорлиги пасаяди, ишқаланиш роли эса ошади. Шунинг учун тегирмонларда биринчи камераларга шарлар, кейинги камераларга эса узунлиги-диаметрига нисбати 2 га яқин бўлган цилпеблар юкланади. Цилпебларнинг ишқаланиш юзаси бир неча баравар катта, чунки шарлар назарий жиҳатдан цилиндрнинг бир нуқтасига шакллантириш чизиғи бўйлаб тегади.
Тегирмон барабани бўйлаб материал тегирмонга кирадиган янги қисмлар томонидан ишлаб чиқарилган материалнинг юклаш томонидан доимий берилиши натижасида ҳаракатланади. Шундай қилиб, тегирмонга қанча кўп материал берилса, шунча кўп майдаланган маҳсулот олинади. Бироқ, тегирмонда материал томонидан сарфланган вақт камроқ бўлади ва шунинг учун майдаланиш қўполроқ бўлади.
Хомашё сувли муҳитда майдаланганда ва хом ашё заряди сувли шлам – лойка шаклида олинганда намлар кўпаяди.
Олдиндан қуритилган хом-ашё алоҳида аппаратда майдаланганда ёки қуритиш ва майдалаш жараёнлари бир бирликда бирлаштирилганда ва майда майдаланган қуруқ чанглар аралашмаси сифатида шихта олинганда қуруқроқ бўлади.
Хом ашёни қуруқ усул билан майдалаш нам усулга қараганда қийинроқ, чунки материал сувнинг такоз таъсирига учрамайди.
Цемент саноатида иккита технологик майдалаш схемаси энг кенг тарқалган: ёпиқ ва очиқ цикллар.
Очиқ майдалаш циклига кўра, тегирмонга олинган атериал керакли даражада майдаланади ва ундан тайёр маҳсулот сифатида чиқади.
Қуруқ майдалаш пайтида ёпиқ циклда материал ярим маҳсулот шаклида бўлади ва сепараторга юборилади, унда у тайёр маҳсулот ва грунтларга сараланади. Грунтлар кейинги майдалаш учун тегирмонга қайтарилади. Нам усулда грунтларни ажратиш учун грохотлар ёки гидроциклонлар ишлатилади.
Тегирмон ёпиқ циклда ишлаганда бир ҳилроқ материал олинади, бунда йирик доналар бўлмайди.
Бундан ташқари, ёпиқ майдалаш циклидаги иш тегирмоннинг унумдорлигини 15-20% га оширишга ёрдам беради, чунки ундан энг кичик зарралар чиқарилади, акс ҳолда майдаланган жисмларига ёпишиб, уларнинг майдалаш қобилиятини пасайтиради. Ёпиқ майдалаш циклининг камчиликлари - ажратиш ускуналарини қуриш ва тегирмонга техник хизмат кўрсатишнинг мураккаблиги учун катта капитал харажатлардир.
Хом ашёни қуруқ усул билан майдалаш учун ускуналар
Қувурли тегирмонлар асосан цемент хом ашёсини қуруқ усул билан майдалаш учун ишлатилади.
Ёпиқ циклда фаолият олиб борувчи қуруқ майдалавчи қувурли тегирмонлар суюқ ҳолатда майдаловчи қувурли тегирмонлардан дизайн жиҳатидан кам фарқ қилади. Биринчи турдаги технологик схемаларда ҳаво оқими туридаги қисқа қувурли ва шарли тегирмонлар ишлатилади.
Сепаратор орқали ўтиш қувурли тегирмонига хом ашё юклаш тешиги орқали киритилади. Сепаратордан чиққан грунтлар ҳам тегирмоннинг юклаш қурилмасига юборилади. Майдаланаётган материал олдиндан қуритиш камерасига берилади, у ердан эливатор қурилмаси ёрдамида эзғилаш камерасига юборилади. Қуритиш газлари тегирмонга махсус печдан киради ёки печ қурилмаларидан чиқадиган газлар қуритувчи восита сифатида ишлатилади.
Ўз-ўзини саралаш зирҳ плиталари билан жиҳозланган майдалаш камерасида ярим майдаланган материал бир вақтнинг ўзида эзилади ва иссиқ газлар оқимида интенсив равишда қуритилади.