IMundarija

Bog’lovchisiz qo’shma gaplarda tinish belgilarining ishlatilishi.

Bog’lovchisiz qo’shma gaplarda tinish belgilarining ishlatilishi:

1. Bog’lovchisiz qo’shma gap qismlaridan bir paytda yoki ketma-ket ro’y beradigan voqea – hodisalar anglashilsa , ular bir-biridan vergul bila ajratiladi .

   
   

Masalan : Qushbegiga qaradim , ul ham manim og’zimga qarab turar edi . (A.Qodiriy ).

2. Bog’lovchisiz qo’shma gap qismlari mazmun jihatidan mustaqilroq bo’lsa yoki ular tarkibida vergul ishlatilgan bo’lsa , qo’shma gap tarkbidagi qismlar bir –biridan nuqtali vergul bilan ajratilib yoziladi . Masalan : Ishing bo’lmasa kitob o’qi , husnixat ol; sen kulolning qizi emassan … (A.Qodiriy ).

   
   

3. Bog’lovchisiz qo’shma gap tarkibidagi ikkinchi gap birinchi gapning biror bo’lagini izohlasa , uning mazmunini to’ldirsa , qismlar orasiga ikki nuqta qo’yiladi .

   
   

Masalan: Arslonbob yong’oqlariga kelganda shuni aytmoqchiman :bular nihoyatda noyob , zotli yong’oqlar .(J.Abdullaxonov ).

4. Bog’lovchisiz qo’shma gap qismlari bir-biridan tire orqali ajratiladi . Quyidagi holatlarda qo’shma gap qismlari orasiga tire qo’yiladi .

   
   

1. Qo’shma gap tarkibidagi gaplar mazmunan zid bo’lsa : Kiygan to’ning eskiydi – kiydirganing eskirmas .

   
   

2. Birinchi gap ikkinchi gap kesimidan anglashilgan ish-harakat bajarilish natijasi yoki shartini bildirsa : Qaring bor- barakang bor .(Maqol).

   
   

3. Birinchi gap mazmuni ikkinchi gap mazmuniga o’xshatilsa : Qor yog’di- don yog’di. (Maqol).

   
   

4. Qismlardan tez almashinuvchi voqea-hodisalar anglashilsa: -Hoy , oyimcha , sen yaxshi bo’lding – biz yomon bo’lib qoldikmi hali ?.. (P.Qodirov).

   
   

2.2 Bog’langan qo’shma gap va bog’langan qo’shma gapda ishlatiladigan tinish elgilar haqida ma’lumot .

An’anaviy sintaktk nazariyalarda bog’langan qo’shma gaplar mavqei jihatidan teng huquqli bo’lgan sodda gaplarning tenglanish munosabati asosida mazmun va Grammatik jihatdan o’zaro biriktiruvidan tashkil topgan gaplar sifatida talqin etiladi . Quyida bog’langan qo’shma gaplarning formal hamda semantik-sintaktik tadqiqi natijalari xususida fikr yuritamiz .

Bog’langan qo’shma gaplarni tashkil etuvchi teng huquqli qismlar shaklan mustaqil , mazmunan o’zaro bog’langan , ba’zan mantiqan biri-ikkinchisiga tobe gaplardan tashkil topadi . Bunday aloqa-bog’liqlik qo’shma gap qismlarining tuzilishida , kesimlarining mazmunan va Grammatik munosabatida yoki umumiy gap bo’laklarining mavjud bo’lishida ko’rinadi . Anglashiladiki , bunday turdagi qo’shma gaplarning qismlari mantiqan bir-birini taqozo qilsa-da , Grammatik jihatdan tobe bo’lmaydi .
Bog’langan qo’shma gaplardagi birinchi komponent birmuncha mustaqillik xususiyatiga ega bo’lsa , ikkinchi komponent birinchi gapga bog’liq holda tuziladi . Bu qismlar birgalikda yaxlit sintaktik qurilmani , ya’ni qo’shma gapni hosil qiladi .
Bog’langan qo’shma gap qismlari : 1) teng bog’lovchilar ;2)teng bog’lovchi vazifasida qo’llanadigan yuklamalar;3)bo’lsa , esa yordamchilari ;4)tenglik ohang yordamida bog’lanadi .
Olim S.Solixo’jayeva nazariy manbalarda qayd etib kelinayotgan bog’langan qo’shma gap qismlarini biriktiruvchi bu vositalarning “absolyut holat emasligi “ni ko’rsatadi . Uning fikricha , o’zbek tilida shunday qo’shma gap ko’rinishlari ham mavjudki , ular shaklan erashgan qo’shma gaplarga o’xshasa –da , aslida bog’langan qo’shma gaplardir . Masalan , grammatik formasi –b ( -ib), -sa affikslari yordamida tuzilgan “Ha xu” deguncha oyning oyoqlari kelib , to’y kunlari yaqinlashdi . bog’langan qo’shma gaplar hisoblanadi .
Shunisi xarakterliki, bog’langan qo’shma gap qismlarini bog’lovchi vositalar , ular qanday til birligidan tashkil topishidan qat’iy nazar ,qo’shma gap qismlarini bog’lash bilan birga turli mazmuniy munsabatlarni ham shakllantiradi . G’.Abdurahmonov bog’langan qo’shma gaplarni qismlari orasida shakllangan mazmuniy munosabatlar asosida quyidagi 5 turga ajraladi : 1) qiyoslash munosabti ;2) payt munosabati; 3)ayiruv munosabati ; 4)sabab va natija munosabati ; 5)izohlash munosabati .
M.Asqarova ham bog’langan qo’shma gaplarda sabab , payt , chog’ishtiruv , zidlik , ayiruv va inkor munosabatlarining shakllanishini ko’rsatadi . Olima bog’langan qo’shma gap qismlarini biriktiruvchi vositalar asosida uning quyidagi turlari ajratiladi :
1) biriktiruv bog’lovchili bog’langan qo’shma gaplar;
2) zidlov bog’lovchili bog’langan qo’shma gaplar;
3) ayiruv bog’lovchili bog’langan qo’shma gaplar;
4) inkor bog’lovchili bog’langan qo’shma gaplar.