Individual rivojlanish biologiyasi fani zigota hosil bo’lishidan organizmning tabiiy o’limigacha bo’lgan davrining umumiy qonuniyatlarini o’rganadi

Jinsiy organlar sistemasining rivojlanishi. Umurtqalilarda erkaklik va urg’ochilik jinsiy organlari mezoderma hujayralaridan hosil bo’ladi. Dastlab birlamchi buyrakning ustioda, ichakning yaqinida jinsiy vakil hosil bo’ladi. Vakillar hujayralar to’plami ko’rinishida bo’lib, bir necha qavatdan iborat. Gonadalar rivojlanib, mezodema hujayralari yupqalashadi.
Jinsiy vakil ikki xil hujayralardan iborat bo’ladi: ko’pchilik hujayr alar epiteliy hujayralariga o’xshaydi va tayoqchasimon shaklda bo’ladi. Hujayralarning boshqa xili xaltasimon shaklda bo’lib, yadrosi yirik bo’ladi. Bu hujayralar birlamchi jinsiy hujayralar hisoblanadi.
Bu hujayralar jinsiy bezlarga migrasiya qiladi va bezning selomiga tarqaladi. Ular ko’payib, ingichkalashadi va ularni boshqa hujayralardan farqlab bo’lmaydi. Jinsiy bezlarning hujayralari bu hujayralar bilan to’ladi. Ular urug’donda spermatozoid uchun, tuxumdonda tuxum hujayra uchun dastlabki hujayra hisoblanadi.
Sut emizuvchilar embrional taraqqiyotining dastlabki davrida jinsiy organlar differensiallashmagan bo’ladi. Erkak va urg’ochi embrioning jinsiy organlari bir hil joylashgan bo’ladi. Gonositlar sariqlik xaltasining endoderma qavatida joylashgan va u yerdan o’zining definitiv joyiga migrasiya qiladi. Odam embrionida jinsiy bezlar homiladorlikning 3-4- haftasida birlamchi buyrak hosil bo’ladigan hujayralardan paydo bo’ladi.Agar embrion urug’don hosil bo’lish tomonga taraqqiy etsa, u holda 7-8 haftalarda urug’ yo’llari bilan birgalikda urug’donning mag’iz qatlami ham hosil bo’ladi. 10 haftalik embrionda tuxum hujayra dumg’aza oldida bo’ladi va tug’ish oldidan tuxumdonga migrasiya qiladi. Jinsiy bezning tuxumdon tomonga qarab differensiallanishi 14- haftadan keyin sodir bo’ladi. Tuxumdonnning ichki qismidagi mezenxima hujayralari zichlashib, u yerdagi gonositlar o’ladi, ustki qismidagi gonositlar esa folikulyar hujayralar bilan o’ralib folikulalarni hosil qiladi. Bu jarayonlar embrionning 30- haftasidan keyin tugallanadi.
Jinsiy kanallar ham har ikkala jinsda bir hil joylashadi. Myuller kanallari embrionning 5-6- haftasida urogenital qavatning epiteliy hujayralaridan hosil bo’ladi. Volf kanallarining pastki qismi embrionning 8- haftasida myuller kanallari bilan birgalikda urogenal sinusni hosil qiladi. Erkak embrionda myuller kanali 1-2- haftada yo’qolib ketadi. Urg’ochi embrionda myuller kanalining yuqori qismidan tuxum yo’li, ularning ikkalasining qo’shilish joyida esa bachadon hosil bo’ladi.
Ekak embrionlarda tashqi jinsiy organlar shakllanishi 20- haftada tugallanadi, urg’ochi embrionda esa tashqi jinsiy organlar 20-21 haftadan keyin tugaydi. Jinsiy shakllanish borishi keng miqyosda yadrodagi xromasomalar va unda joylashgan genlar orqali belgilanadi. Ammo embriogenez faqat irsiy omillarga emas, balki embrionga ta’sir etuvchi tashqi muhit omillariga ham bog’liq bo’ladi. Gipofiz va jinsiy bezlarning gormonlari jinsiy belgilar hosil bo’lishiga ta’sir etadi. Shakllanish jarayonida ta’sir etuvchi genlarning buzilishi noto’g’ri rivojlanishga olib keladi.