Infarmaciyalıq qáwipsizlik” baģdarı 1 kurs studenti Kóregenov Temirbektiń

2.3.“Qaraqalpaqnama” shıǵarmasınıń tarbiyalıq áhmiyeti.
T. Qayıpbergenovtıń 1990-jılı «Ámiwdárya» jurnalında járiyalanǵan «Qaraqalpaqtıń óz qalpaǵı menen sırlasıwı» romanı ideyalıq baǵdarı boyınsha «Qaraqalpaqnama» romanında ortaǵa qoyılǵan máselelerdi jáne de tolıqtıradı, bul roman «Qaraqalpaqnama»nıń zańlı jalǵası sıyaqlı. Meyli, bul shıǵarmalardaǵı súwretlenilgen waqıyalardıń xronologiyalıq tártibi me, meyli, tematikalıq jaqınlıq pa — bári usı izbe-iz zańlılıqtı dállilep turadı. Bulay degenimizdiń, sebebi, bul eki shıǵarmanı da tikkeley bir nárse — xalıq táǵdiri haqqında filosofiyalıq pikir júritiw únles etip turadı. Birinde xalıqtıń áyyem zamanlardan tartıp 50 — 60-jıllarǵa deyingi ómirin oy eleginen ótkeriw húkim súrse, ekinshisinde jaqın ótmishimizdegi tubalaw dep atalatuǵın dáwir menen qayta qurıw zamanınıń orın almasqan waqtındaǵı alasatlı dúńyaǵa filosofiyalıq pikir júritiw tiykarǵı leytmotivti quraydı.
Bunı biz romannıń baslı qaharmanı Ospan O`mirovtıń óz qalpaǵı menen sırlasıwlarınan, yaǵnıy ótken ómir menen onıń ózi maǵızın shaǵıwǵa háreket etip atırǵan ol ushın tosınnan bolǵanday qayta qurıw dáwirin salıstırıp, «Zaman qanday zaman boldı?» dep úzliksiz tolǵanıwlarınan, romannıń basqa da qaharmanlarınıń zaman, el, siyasat, mámleketlik kólemdegi basshılar hám basshılıq haqqındaǵı pikir júritiwlerinen anıq seziwimizge boladı. Romanda avtor da usı másele haqqında pikir júritiwdi tiykarǵı maqset tutadı. Biraq, jazıwshı bul máselelerde romannıń geypara qaharmanları tutqan poziciyadan barmaydı, al, barlıq (jekke hám jámiyetlik) pikirlerdi ózinshe juwmaqlastırıp, qayta qurıw siyasatına, qayta qurıw dáwirine ózinshe kritikalıq sın pikir júritedi.
Romanda qayta qurıw dáwiriniń draması filosofiyalıq pikirlewler dárejesine kóterilip súwretlenip berilgen. Avtor qayta qurıw dáwiri mısalında jámiyette qanday sociallıq qatlamlardıń bar ekenligin hám olardıń arasındaǵı qarama-qarsılıqlardı ashıp beredi. Romanda usı sociallıq qatlamlardıń ómirge kózqarasları, tutqan poziciyası obrazlı túrde kórkem sáwleleniwin tabadı. Usı jaǵınan alıp qaraǵanda, biz bul romandı dáwirdiń siyasiy kelbetin sáwlelendiriwdiń úlgisin kórsetetuǵın novatorlıq shıǵarma dep esaplawǵa haqılımız.
“Qaraqalpaqnama”dan tarbiyalıq áhmiyet.
1. Sen ozin haqqinda jagimli pikirler aytsan,inaniwshilar kem boladi, al ozin haqqinda jagimsiz pikirler aytsan, hamme inaniwga tirisadi
2. Maqtanshaqliq qartayganliqtin belgisi
3. Ozindi tabiw jolinda basin dal waqtinda kelgen aqil-keselinnen ayiqtiriwshi dari shop, kesh kelgen aqil-saw denendi sirqiratatugin namalim kesel mikrobi.
4. Aqillilar oysizligI ushin ozin ayiplaydi,, aqilsizlar dostin ayiplaydi.
5. Aqil-maysiz,piliksiz shira, ol qanday tas-tunek qarangida qalsanda sagan jol tawip beredi.
6. Aqmaqliq-soqirliq.Ol seni kupa-kundizi orga jigadi, sholistanda-aq tenizge batiradi, tenizde-aq qumga komedi.
7. Ataliq aqil aytqanga aqilsizlar gana mush koteredi
8. Qatelese beretugin jigit-surine beretugin at, onday at penen hesh kim uzaq saparga shiqpaydi
9. Qatelesip bolip keshirim soraw orinli, al qaytalangan qateligin-jureginnin jarasi, tuflilarinnin ultaninan ara-tura bir shigip, tabanindi qanatatugin temir shegenin ushi.Qateligin-olsen tabitinnin da astinan shigadi.
10. Aldangannan bolsanda, aldagannan bolma
11. Miymandi Qudaydan bir jas kishi, atannan bir jas ulken dep kut
12. Qaysi uy oz-ara tatiwliqta paraxat omir keshirse, sol uy baxitli
13. En baslisi, adamnin awele ozin-ozit usiniwi. Onnan son ol doslarin, xalqin tusiniwine jol ashiladi.
14. Bazilar ozin maqtasa basqalardin inanbay qaliwinan qorqadi, basqani maqtasa hammenin inanip ketiwinen qorqadi.
15. Adam degen sozde “sen ozinnen basqalarga qay darejede paydalisan?” degen soraw jatadi.Kim ozine usi sorawdi bere almasa, onin adam balasinan gore maqluqatlar balasina jaqin bolgani
16. Miynet-omir arqawi
17. Kisi dostinin qateliin keshirip uyrenbese de dossiz qaladi. Dostinnin qasinda jurip ozine kobirek itibar bersen de jaqsi emes, dostin menen aranda sanlaq payda boladi.Bul sanlaq dushpanin ushin en jilli jayga aynalip ketse taajip emes.
18. Doslasiw ushin koz-qaraslar da saykes keliwi keliwi kerek, al har kimdi sinap-miney bersende jagdayin jenillespeydi.
19. Adamnin omiri ushin birinshi, hawa, ekinshi suw, ushinshi tagam kerek.Eger sadiq dostin bolmasa bul ushewinin de paydasi joq
20. Kim ozin biyikte sanasa, ol dostinan tez ayriladi,Jekke –jekke maplerge qurilgan dosliq-keshki kolenke.
21. Waqtinda kemshiligindi aytip turgan dos senin ekinshi juregin, ushinshi kozin
22. Doslar arasindagI emi joq kesel- isenbewshilik!
23. Shinimdi aytaman dep dostinnin ayibin betine basa beriw de dosliq emes
24. Doslarin kop boliwin qalessen, adamlardin jaqsiligina isenip jasa
25. Kimnin bos waqti kop bolsa, barliq janjel sonnan shigadi
26. Aqilli jigittin sawa waqti bolmawi tiyis
27. Jumis penen bant adamga qudaydin da kushi jetpeydi…
28. Paydalanilmagan aqil-jumsalmagan pul
29. Ulliliqtin belgisi-azzini quwatlaw,azzini quwatlaw-kushliliktin belgisi,ulliliqtin da, kushliliktinda belgisi-pak jasaw
30. Haqiyqat minindi tawip aytqan adam menen oshesiw-senin ladanliginin! Minin barligina inan ham duzetiwge talaplan.
31. Tolepbergen Qayipbergenovtin qariyalardan esitken apsanalarinan:
Berdaqti xan shaqirtip alip: “Sen qaysinday adamlardi ozine dushpan dep esaplaysan?”-dep sorapti.
-Xaliqtin moynina minip alip, men xaliqti baslap baratirman, degen adamdi ozime dushpanim dep esaplayman-depti shayir
-Qanday dushpannan qoriqpaysan?- depti xan
-Ozimnen aqilli dushpannan qoriqpayman.Aqilli dushpan ozinin jenetuginligina isenbegenshe meni awerelemeydi-depti shayir
-Xan oylanip-oylanip, shayirga zer jagali shapan jawdirip;
-Maqtawga turarliq pa?-depti
-Turarliq ,-depti Berdaq kulimsirep.-Xan sarayi birewlerdin parin julip ekinshilerge qanat qilip baylaytug`inin burinnan bilemiz -depti.