Informaciya hám sistemanıń óz-ózin uyımlastırıwı Joba

2. Sinergetika aksiyomalari, İ. Prigojinning sinergetik principlerı.
Informaciya dinamikalıq processleri teoriyasınıń tiykarǵı aksiyomalarini dúzemiz (informaciya sinergetikasi).
Aksiyoma 1
Sistemanıń rawajlanıwı (evolyutsiyası ) sistemanıń qanday da maqseti hám informaciya resursları, onıń informaciya ashıqlıǵı menen belgilenedi.
Aksiyoma 2
Maqsetke umtılıp atırǵanda sistema kirisiw maǵlıwmatların qabıl etedi, bul sistemanıń ishki dúzilisin, sistema ishindegi maǵlıwmatlardı ózgertiw ushın da isletiledi.
Aksiyoma 3
Sistema ishindegi maǵlıwmatlardıń ózgeriwi sonday júz boladıki, sistemanıń negentropiyasi artadı, sistema daǵı entropiya (tártipsizlik ólshewi) azayadı.
Aksiyoma 4
Sistemanıń ishki dúzilisi yamasa sistema ishindegi maǵlıwmatlardıń hár qanday ózgeriwi sistemanıń shıǵıwına (yaǵnıy, sistemanıń ortalıǵına ) tásir etedi; ishki entropiya sistemanıń sırtqı entropiyasın ózgertiredi.
Bul aksomalarga tıykarlanıp, biz, mısalı, sociallıq-ekonomikalıq sistemalarda informaciya dinamikalıq processleriniń tiykarǵı nizamlıqların qáliplestiremiz. Usınıń menen birge, bul sistemalar (processler) quramalılıǵı, rásmiylestirilmaganligi hám strukturasınıń jamanlıǵı sebepli sociallıq-ekonomikalıq processlerdi matematikalıqlastırıw, informaciyalastırıw qıyınlaw.

Informaciya sinergetikasining tiykarǵı túsinikleri kórip shıǵıladı - óz-ózin shólkemlestiriw, óz-ózin shólkemlestiriw sisteması, informaciya sistemalarınıń ózin ózi shólkemlestiriw aksiyomalari, mısallar.

Lekciyanıń maqseti: informaciya sinergetikasiga kirisiw hám óz-ózin shólkemlestiriw sistemaları menen tanısıw.
Hár qanday ashıq sistema eń úlken entropiya (uǵımsızlıq ) jaǵdayınan baslap spiral formada rawajlanadı, barlıq jańa baylanıslar hám munasábetlerdi ámelge asıradı, átirap -ortalıq menen munasábetler processinde sistemada tártip hám ​​tartibni saqlawǵa ıntıladı. entropiyanı kemeytiw ushın.
Mısal. Televiziyalıq oyında " Ne? Qay jerde? Qashan? " máseleni talqılaw kóbinese tártipsiz, óz-ózinen, ǵárezsiz túrde baslanadı hám talqılaw aqırında tuwrı qarardı bir dawıstan qabıllaw ushın dúziliwi múmkin.
Óz-ózin shólkemlestiriw - bul sistemanıń ishki resursları esabına maqsetli qoyıw nátiyjesinde keńislikdegi, waqtınshalıq, informaciya yamasa funktsional shólkemdi, strukturanı (anıqrog'i, shólkemge umtılıw, jańa strukturanı qáliplestiriw) qáliplesiwi.-sistemanıń átirap -ortalıq menen óz-ara tásirin ornatıw.
Maqsetli sırtqı tásirsiz (sistema strukturasın jaratıw yamasa ózgertiw ushın ) keńislikdegi, waqtınshalıq, informaciya yamasa funktsional strukturaǵa iye bolsa, sistema óz-ózin quraydı.
Mısal. Bir makro struktura (muz) qızdırılǵanda pútkilley basqasha ayrıqshalıqlarǵa iye (mısalı, mexanik) basqa makrostrukturaga (suyıqlıqqa ) ótedi hám keyinirek qızdırılǵanda taǵı basqa mikroskopik ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan basqa makro dúzılıwǵa (bug'ga) ótedi.
Óz-ózin shólkemlestiriw (anıq yamasa jasırın ) quramalı ashıq sistemalarda baqlanadı. Óz-ózin shólkemlestiriw ayriqsha ózgeshelikke iye - basqarıw. Sistemanıń avtomatikalıq ózin ózi qurawı júz bolmaydı, bul qadaǵalaw háreketin talap etedi. Óz-ózin shólkemlestiriw - bul sistemanıń rawajlanıwı, evolyutsiyasınıń tek múmkin bolǵan usılı. Bul sistema salıstırmalı bolsa -de, tártiplilikka qaray háreket etedi. Anıq ilajlar, tártiplilik kriteryaları, hátte fizikalıq, ximiyalıq, biologiyalıq sistemalar ushın da tártip hám ​​muvozanat mashqalası uzaq waqıt dawamında úyrenilmagan.
Óz-ózin shólkemlestiriw tiri hám tiri bolmaǵan sistemalarda da gúzetiliwi múmkin.
Mısal. Kompyuterlerdiń rawajlanıw tariyxı óz-ózin shólkemlestiriwdiń úlgisi bolıp tabıladı: vakuumlı naychali hám sekundına shama menen 104 operatsiya tezligi bolǵan 1-áwlad (XX ásirdiń 40 -50-jılları ) den optikalıq kompyuterlerdiń 1-áwladına shekem. (90 -jıllardıń aqırı ) gologramma yadqa iye, fotonlar aǵımına tiykarlanǵan logikaqa iye, neyronǵa uqsas arxitektura hám sekundına shama menen 1012 operatsiya tezligi.
Mısal. Adamlıq jámiyeti spiral formada, ciklik tárzde rawajlanadı : páleketler, qurǵaqlıqlar, ónimdiń nobud bolıwı, epidemiyalar hám taǵı basqalar dáwirli túrde tákirarlanadı. Mısalı, kishi mızlıq dáwirinen ulıwma basqıshpa-basqısh jılıw dáwirine ótiw júz bolıp atır hám ekstremal tábiyaat hádiyseleri sanı tekǵana kamaymaydi, bálki kóbeyip barıp atır, atap aytqanda, XvIII asirde jer silkiniwler bar-yo'g'i 66 jıl bolǵan. Rossiyada belgilengen.
Mısal. Ataqlı alım A. L. Chizhevskiy 1920 -jıllarda quyash daqların gúzeter eken hám olardıń qáliplesiwin úyrener eken, quyash aktivliginiń birpara kúshaygan dáwirleri hám Birinshi jáhán urısınıń kúshaygan jawınger dáwirleri bir waqıtqa tuwrı keliwin anıqladi. 19 -ásirdiń ekinshi yarımında R. vulf tárepinen qızıqlı nizamlıq jańalıq ashılǵan : w=k (n+10 m), bul jerde k - teleskopning ruxsatı menen anıqlanǵan proportsionallıq faktorı, n - baqlanǵan quyash daqlarınıń ulıwma sanı, m - quyash daqları gruppaları sanı, w - vulf sanı, quyash aktivligin anıqlaw ushın isletiliwi múmkin. Sonday etip, quyash aktivliginiń 11 jıllıq ciklı bar.
Sistema daǵı evolyutsion processlerge qarsı, óz-ózin shólkemlestiriw principlerıge qarsı bolǵan hár qanday iskerlik sistemaǵa qarsı bolıp tabıladı.
Mısal. Bazardıń tiykarǵı regulyatorına, onı shólkemlestiriwdiń tiykarǵı mexanizmine - talap hám usınıs qatnasına qarsı bolǵan hár qanday ekonomikalıq qararlar sistema jáne onıń ózin ózi qurawı ushın zıyanlı aqıbetlerge alıp keledi. Mısalı, bazar talabınan artıq tavar shıǵarılıwı talaptıń azayıwına alıp keliwi múmkin.
Noosfera, insan hám tábiyaat ortasındaǵı uyqas munasábetler ideyası sheńberinde insan tábiyaattıń organikalıq bólegi retinde háreket etedi.
Insan ortalıǵı (sonday-aq, tábiyaat hám jámiyet) biyqarar, biyqarar, teń salmaqlılıqsız, rawajlanıp atır. Bunday dúnya máselelerin kórip shıǵıwda onıń eki keri hám óz-ara baylanıslı bolǵan, bir-birin belgileytuǵın sapasın - turaqlılıq hám biyqararlıqtı, tártip hám ​​tartibsizlikni, anıqlıq hám uǵımsızlıqtı esapqa alıw kerek.
Biyqararlıq hám biyqararlıq mudamı da jaman emes, unamsız sapanı joq etiw kerek. Biyqararlıq, sinergetika nızamlarına muwapıq, turmısqa jaramsız sırtqı kórinislerdi joq etiw, alıp taslaw nátiyjesinde júzege keletuǵın turaqlı hám dinamikalıq óz-ózin rawajlandırıw shárti bolıwı múmkin. Sistema daǵı turaqlılıq hám biyqararlıq, jańa strukturalardıń qáliplesiwi hám eskilarining joq etiliwi, bir-birin almastırıp turıwı sistemanı rawajlantıradı, rawajlantıradı. Tártip hám ​​tartibsizlik bir waqtıniń ózinde payda boladı hám ámeldegi: biri ekinshisin óz ishine aladı - bular bir pútkildiń eki tárepi bolıp, olar bizge dúnya haqqında basqasha oyda sawlelendiriw beredi. Usınıń sebepinen, biz biyqarar processler dúnyasın tolıq qadaǵalaw ete almaymız, mısalı, sociallıq-ekonomikalıq processlerdi tolıq qadaǵalaw ete almaymız.
Zamanagóy pán hám texnika quramalı sistemalar menen shuǵıllanadı, olar ortasındaǵı baylanıslılıq tekǵana tártip, tártip strukturaları arqalı, bálki tártipsizlik arqalı da ámelge asıriladı. Tek tártip hám ​​tartibsizlikning birligidagina quramalı sistemanıń evolyutsiyasın úyreniw múmkin. Quramalı sistema turaqlı hám biyqarar bólimlerden shólkemlesken bir pútkil bolıp tabıladı. Bul erda pútkil tek bólimlerdiń jıyındısı bolıp tabıladı. Bunday sistemanıń evolyutsiyası insan menen munasábetlerdi óz ishine alǵan jańa sapaǵa alıp keledi. Insan úyrenilip atırǵan ob'ektten sırtda emes, bálki onıń ishinde bolıp, onı strukturalıq bólimleri arqalı bilip, tábiyiy pánlerdi birlestiradi, pánleraro baylanıslardı bekkemleydi, pán, pán hám kórkem ónerdiń tábiyiy hám gumanitar máselelerin birlestiradi. Zamanagóy tábiyattanıwlıqtıń ideyaları, principlerı, usılları hám texnologiyaları (sinergetika, informatika, sistemalı analiz, ashıq sistemalar fizikasi hám basqalar ) gumanitar jáne social-ekonomikalıq tarawlarǵa barǵan sayın kóbirek kiritilip atır. Bunnan tısqarı, teris processler bar.
Mısal. Tábiyiy hám gumanitar pánler process hám sistemalardı insan menen baylanıslı halda barǵan sayın kóbirek úyrenip atır : medicinalıq hám biologiyalıq máseleler, ekologiyalıq máseleler, sonday-aq pútkil biosfera (global ekologiya ), biotexnologiyalar (gen injenerligi), insan -mashina sistemaları hám basqalar. Zamanagóy ilim-pánniń ayriqsha qásiyetleri barǵan sayın kóbirek quramalı izertlew programmaları (túrli bilim tarawları qánigeleri qatnasatuǵın ), pánleraro izertlewler menen belgilenedi. Mısalı, gózzallıq tekǵana adamgershilik kategoriyasi, materiallıq álem muwapıqlıǵınıń in'ikosi, bálki ilimiy kategoriya, teoriyalıq konstruksiyalardıń gózzallıǵı ham bolıp tabıladı. Gózzallıqtı qıdırıw, yaǵnıy. tábiyaat nızamlarınıń birligi hám simmetriyası zamanagóy fizika, matematika, biologiya, sinergetika hám basqa tábiyiy pánlerdiń ájayıp ózgesheligi bolıp tabıladı. Tariyxıy usıl sistemalardıń keń sheńberine salıstırǵanda qollanıladı, mısalı, ol ilgeri qollanilmagan kvant mexanik talqiniga da kiritilgen.

Kompyuterlestiriw hám informaciya texnologiyaları barǵan sayın quramalı bolǵan logikalıq operatsiyalardı mashinaǵa ótkeriw imkaniyatın beredi. Insan mıyı rásmiylestirilgen, standartlastırılgan, úzliksiz logikalıq iskerlikten azat etiledi.

Mısal. Evristik proceduralar, sezim, insan tájiriybesi, qánige programmalastırıwda, mısalı, virusqa qarsı programmalardı islep shıǵıwda qollanıladı.
Sistema evolyutsiyası degende, joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, maqsetli (tańlawǵa tiykarlanǵan ) háreket, bul sistemanıń málim bir rawajlanıw traektoriyası boyınsha ózgeriwi (teń salmaqlılıq bolmaǵan halda ) jaǵdaylar noqatlarınan ibarat dep túsiniw múmkin.
Mısal. Abıray -itibar menen jasaw ushın xalıq hám húkimet sociallıq-ekonomikalıq kózqarastan basqarilishi kerek, yaǵnıy. hár qanday mámlekettiń rawajlanıw traektoriyası evolyutsion bolıwı kerek.
Sistemanıń turaqlılıǵın - onıń traektoriya boylap háreketin etarlicha uzaq waqıt dawamında ózin ózi támiyinleytuǵın, ózin ózi basqarıwı múmkin bolǵan resursların tutınıw qılıw dárejesinde ustap turıw qábileti.
Dástúriy makroekonomika turaqlılıqqa emes, bálki turaqlı jáne kóbinese muǵdarlıq ósiwge qaratılǵan. Rawajlanıw, evolyutsiya ushın barǵan sayın kóbirek materiallıq, energiya, informaciya resursları talap etiledi hám olardıń ósiwi jámiettiiń turaqlı rawajlanıwı ushın mákandı toraytiradi, turmıslıqtı pasaytiradi.
Mısal. Joqarı dárejedegi tálim hám rawajlanǵan tálim sisteması menen Rossiyada sońǵı jigirma jıl ishinde ilimiy, texnikalıq hám texnologiyalıq tarawlar jaqsı rawajlanbaǵan. Mısalı, AQSHda 1996 jılda pánge mámleket ǵárejetleri mámleket jalpı ishki óniminiń 2, 8-2, 9 payızın, Yaponiyada 3, 3 payızın, Rossiyada 0, 59 payızın shólkemlestirgen. Miynet resurslariniń etarliligi hám ilmiy tájriybe dárejesi boyınsha Rossiya 46 -orındı iyeleydi. Qánigelerdiń pikirine kóre, eger Rossiya jaqın jıllarda hesh bolmaǵanda 20 -ga kóterilmasa, onıń ekonomikalıq daǵdarısı kepillik berilgen.
Sistemanıń natiyjeliligi - bul sistemanıń málim bir nátiyjelililik kriteryaın (global-potencial yamasa jergilikli-haqıyqıy ) optimallastırıw qábileti, mısalı, " resurs menen támiyinlew ǵárejetleri - alınǵan jańa resurslar muǵdarı" qatnası.
Mısal. Sociallıq-ekonomikalıq sistema ushın bul sociallıq-ekonomikalıq nátiyje beriw hám maqsetke erisiw jolındaǵı háreketti jamanlashtirmaslik qábileti bolıp tabıladı. Mısalı, bank sisteması natiyjeliliginiń kriteryası tekǵana payda, bálki kredit beriw, kreditlerdi qaytarıw da bolıwı múmkin.
Átirap -ortalıq menen energiya, materiya hám informaciyanı óz-ara almaslawdıń teń salmaqlılıqsız processleri sebepli sistemanıń tómen entropiya dárejesinde óz-ózin shólkemlestiriwdi qollap -quwatlaytuǵın nátiyjeli háreketler sistemada kórip shıǵilıwı múmkin.
Jámiettiiń (atap aytqanda, sociallıq-ekonomikalıq sistemalardıń ) jáne onıń hár bir aǵzasınıń bólek-bólek, resursların muǵdarlıq kópaytirmasdan, islep shıǵarılǵan miynet, baha hám kapital járdeminde turaqlı rawajlanıwın támiyinleytuǵın mexanizmlerdi islep shıǵıw aktual bolıp tabıladı.
Mısal. YaIM - jalpı milliy dáramat hám YaIM - jalpı milliy ónim jámiyet rawajlanıwınıń kórsetkishleri bolıp xizmet etiwi múmkin, biraq olar jámiyet, onıń sistemalarınıń rawajlanıwı turaqlılıǵındı tolıq bahalawǵa múmkinshilik bermeydi, jámiettiiń sol sheńberde jasap atırǵanlıǵın bahalawǵa múmkinshilik bermeydi. onıń quralları, keleshek áwladlarǵa ǵamxorlıq qılıw, yaǵnıy. “Tábiyaat hám jámiettiiń kredit sociallıq-ekonomikalıq -ekologiyalıq munasábetlari”, mádeniyat, ilim hám basqalardıń rawajlanıwı jetkiliklime?
Sistema evolyutsiyası sistema daǵı shólkemlestirilgen hám tártipsizlik gúresi, maǵlıwmatlardıń toplanıwı hám quramalılasıwı, onıń dúziliwi hám ózin ózi qurawı, sistema ishindegi processlerdiń quramalılıǵı hám túrli-tumanlıǵı menen belgilenedi. Sistema (siyasat ) natiyjeliliginiń zárúrli kriteryası onıń dinamikalıq, strukturalıq hám shólkemlestirilgen prognozliligi, anomaliyalarning joq ekenligi hám dinamikalıq ósiwdi támiyinlew, qabıl etilgen qararlardı bahalaw kriteryalarınıń bar ekenligi hám dinamikalıq jańalanıwı bolıp tabıladı.
Zamanagóy jámiyet hám tábiyaattı rawajlanıwdıń kóplegen jolları menen bul jollarǵa júklep bolmaydı, olar ózin ózi basqarıw hám ózin ózi basqarıw principlerı tiykarında saylanadı, yaǵnıy evolyutsiya traektoriyasın qaytarıw ushın processlerge maqsetli tásir qılıw sebepli. kerekli traektoriyaǵa (eger, mısalı, stokastik tásirinler nátiyjesinde sistema traektoriyadan shetke shıqqan bolsa ).
Usınıń menen birge, sinergetika principlerıge muwapıq, biyqarar sociallıq-ekonomikalıq ortalıqta hár bir bólek shaxstıń háreketleri (mikrojarayonlar) pútkil sistemaǵa (makrojarayonlarga) tásir etiwi múmkinligin esapqa alıw kerek.
Mısal. Turaqlı ekonomikalıq siyasat sharayatında bólek strukturalardıń háreketleri jámiettiiń sociallıq-ekonomikalıq processlerine tásir etiwi múmkin, bul, mısalı, Irak hám basqa mámleketlerde baqlanǵan.
Sociallıq-ekonomikalıq sistemalarda strategiyalıq joybarlaw - bul pútkil sistemanıń dinamikalıq háreketi ushın málim mániste eń jaqsı (mısalı, jergilikli optimal ) strategiyalardı islep shıǵıwǵa alıp keletuǵın, jıynaqǵa jaqın bolıwına alıp keletuǵın resurslar menen támiyinlengen hám maqsetli basqarıw háreketleri bolıp tabıladı. maqsetler.
Strategiyalıq joybarlaw tiykarǵı wazıypalardı ámelge asırıw boyınsha basqarıw qararların qabıllawǵa járdem beretuǵın qural bolıp tabıladı:

1. 
   resursların bólistiriw;
   
2. 
   sırtqı faktorlardıń ózgeriwine iykemlesiw;
   
3. 
   ishki muwapıqlastırıw hám saparbarlik;
   
4. 
   shólkemlestirilgen strategiyalar hám maqsetlerden xabarlılıq (qısqa múddetli, orta múddetli, uzaq múddetli), maqsetlerge erisiw múmkinligin dinamikalıq qayta bahalaw.
   

Mısal. Social -gumanitar sistemada joybarlaw tómendegi maqsetlerge erisiw ushın zárúr :

1. 
   qadaǵalaw funkciyaların jetilistiriw;
   
2. 
   social -gumanitar siyasat talapların aldınan biliw;
   
3. 
   sistema daǵı ózgerislerge waqıtında juwap beriwdi támiyinlew;
   
4. 
   social -gumanitar hám ekonomikalıq jaǵdaynı jaqsılaw ;
   
5. 
   uǵımsızlıqtı, qáwipti kemeytiw, nátiyjelililikti asırıw hám basqalar.
   

Birgelikte evolyutsiya sistemalar yamasa bólimlerdiń birlesken, óz-ara baylanıslı ózgeriwi bolıp tabıladı. Bul global evolyutsiya principi bolıp tabıladı. Kontseptsiyanıń ózi evolyutsion populyatsiya teoriyasınan kelip shıǵadı.
Birgelikte evolyutsiya túsinigi " óz-ózin shólkemlestiriw" túsinigi menen bekkem baylanıslı. Óz-ózin shólkemlestiriw sistemalardıń strukturaları, jaǵdayları menen shuǵıllanadı, koevolyutsiya bolsa bunday sistemalar ortasındaǵı munasábetler, evolyutsion ózgerislerdiń óz-ara baylanıslılıǵı menen shuǵıllanadı.
Mısal. Sońǵı jıllarda izertlewdiń jańa baǵdarı - evolyutsion ekonomika aktiv qáliplesti. Tiykarǵı nızamlar tásiriniń tolqınsimon, ciklik ózgesheligi turaqlı sistemada baqlanadı. Ótiw dáwiri sociallıq-ekonomikalıq processleriniń tolqınliligi ásirese ayqın bilinedi. Ekonomikanıń rawajlanıwı menen mámleket tárepinen tártipke salıw, onıń kólemi hám áhmiyeti sezilerli ózgerislerge dus kelip atır. Mámleket roliniń tómenlewi onıń tolqınlı ósiwi dáwirleri menen almasinadi. Sociallıq-ekonomikalıq sistema evolyutsiyası processinde mámleket tárepinen tártipke salıw sistemasınıń roli hám áhmiyetiniń tómenlewi ótiw dáwirdiń málim basqıshlarında onıń kusheytiwi menen almasınıp baradı, bahalar hám mıynet haqın erkinlestiriw hám baqlaw dáwirleri, tolqınsimon xarakterge iye boladı. menshiklilestiriw procesi hám basqalar. Sociallıq-ekonomikalıq processlerdiń tolqınlı ózgeshelikin tómendegishe anıqlama beriw múmkin. Basqarıwdıń bazar hám nobozor mámleket usılları ortasındaǵı parqına qaramay, olardıń háreketi tiykarlanıp bir-birin toldıradı. Bunnan tısqarı, rawajlanǵan ekonomikada bazar (kóbinese óz-ózinen) hám mámleket (kóbinese joybarlastırılǵan ) usıllar uyqaslasadı hám tarqaladı, bul bolsa odan shetke shıqqan táǵdirde turaqlı rawajlanıw traektoriyasına qaytıwdı támiyinleydi. Bul tolqınlanıwdıń tiykarǵı sebebi bolıp tabıladı.
Sociallıq-ekonomikalıq hám gumanitar tarawlar daǵı kóplegen processler tolqınlı hám ciklik ózgeshelikke iye, mısalı, siyasat, huqıq, informaciya hám baspasóz, dinge sıyınıw, milliy munasábetler, migratsiya processleri, texnologiyanıń tarqalıwı, áskeriy háreketler aktivligi. hám taǵı basqa. Bul ciklik processlerdiń kópshiligi quyash aktivligi dáwirleri menen baylanıslı.
Páleketler - bul sistemanıń átirap -ortalıq sharayatlarınıń tegis ózgeriwine juwabı retinde júzege keletuǵın spazmatik biyqararlastırıwshı ózgerisler. Bul ózgerisler kútpegende, málim bir anıqlıq menen aldınan aytıp bolmaytuǵın, átirap -ortalıq sharayatlarınıń ózgeris tezligine salıstırǵanda keskin. Eger sistema evolyutsiyası traektoriyasın hár biri átirap -ortalıq faktorları keńisliksiniń bir noqatı bolǵan noqatlar jıyındısı retinde oyda sawlelendiriw qilsak, ol halda sistemanıń traektoriyasında bifurkatsiya noqatları - bifurkatsiya, traektoriyanıń sapa ózgeriwi bolıwı múmkin.
Mısal. valyuta bazarında “qara shiyshenbi” dep atalmish tegis, hesh qanday ólimli, átirap -ortalıq sharayatların boljaw etpesten (sırtqı tárepden, bul shártler bir kún aldın tegis ózgergen) fonında payda boldı.
Arnawlı bir maqsetke, málim bir dáslepki maǵlıwmatlarǵa hám málim resurslarǵa iye bolǵan basqarılatuǵın sociallıq-ekonomikalıq sistema málim bir erisiw tarawına iye bolıp, ol bul resurslar menen qálegen waqıtta maqsetke erise aladı.
Informaciya dinamikalıq processleri teoriyasınıń tiykarǵı aksiyomalarini dúzemiz (informaciya sinergetikasi).
Aksiyoma 1. Sistemanıń rawajlanıwı (evolyutsiyası ) sistemanıń qanday da maqseti hám informaciya resursları, onıń informaciya ashıqlıǵı menen belgilenedi.
Aksiyoma 2. Maqset tárepke umtılıwda sistema kirisiw informaciyaın aqıl etedi, bul bolsa sistemanıń óziniń ishki dúzilisin, sistema ishindegi informaciyanı ózgertiw ushın da qollanıladı.
Aksiyoma 3. Sistema ishindegi maǵlıwmatlardıń ózgeriwi sonday júz boladıki, sistemanıń negentropiyasi (tártip ólshewi) artadı hám sistema daǵı entropiya (tártipsizlik ólshewi) azayadı.
Aksiyoma 4. Sistemanıń ishki dúzilisi yamasa sistema ishindegi informaciyanıń hár qanday ózgeriwi sistemanıń shıǵıw maǵlıwmatlarına (yaǵnıy, sistemanıń ortalıǵına ) tásir etedi; ishki entropiya sistemanıń sırtqı entropiyasın ózgertiredi.
Sistemanıń basqariluvchanligini, onıń basqarıw parametrlerin, sistemanıń zamande, mákanda, strukturada rawajlanıwın úyreniwde I. Prigojin jáne onıń isin dawamlawshıları tárepinen qáliplestirilgen sinergik principler, atap aytqanda, tómendegiler úlken áhmiyetke iye.

1. 
   sistema evolyutsiyası principi, onıń rawajlanıw processleriniń qaytarılmasligi;
   
2. 
   sistema minez-qulqlarındaǵı kishi ózgerislerdiń onıń evolyutsiyasına múmkin bolǵan sheshiwshi tásiri (málim bir dáwirde) principi;
   
3. 
   sistemanı rawajlandırıw jollarıniń kópligi (yamasa kóp ózgeriwshenligi) principi hám optimalların tańlaw múmkinshiligi;
   
4. 
   óz-ózin basqaratuǵın rawajlanıw processlerine qospaslik principi hám sistemanıń evolyutsion minez-qulqlarınıń aldınan aytıp bolmaydılıǵi hám usınıń menen birge sistema daǵı resurslar hám processlerdi baqlaw háreketlerin shólkemlestiriw múmkinshiligin esapqa alǵan halda ;
   
5. 
   processlerdiń stokastikligi hám uǵımsızlıǵın esapqa alıw principi (sistemalardıń minez-qulqı );
   
6. 
   shólkemlestiriwdiń quramalılıǵı, sistemalardıń turaqlılıǵın hám rawajlanıw pátleriniń óz-ara tásir qılıw principi;
   
7. 
   sistemanıń turaqlılıǵın hám biyqararlıǵı (turaqlı minez-qulqlardan párawanlıqtıń payda bolıwı ), sistema daǵı tártip hám ​​tartibsizlik (tártipsizlikten tártiptiń payda bolıwı ), anıqlıq hám uǵımsızlıq faktorların esapqa alıw principi;
   
8. 
   bólek tómen sistema yamasa element (mikromuhit) ortalıǵı hám pútkil sistema daǵı (makromuhit) processlerdiń turaqlılıǵınǵa óz-ara tásir qılıw principi.
   

Sinergetika jańa sapa ózgeshelikleri hám strukturalarıniń payda bolıwı teoriyası bolıp, mánistiń payda bolıwı (xabarlardı aytıw hám túsiniw) mudami sistema daǵı sapa ózgerisleri menen baylanıslı bolǵanlıǵı sebepli, informaciyanıń ózin ózi qurawı haqqında sóylew múmkin. Informaciya - bul pútkil sistemanı, onıń bólek tómen sistemaların qollap -quwatlaytuǵın hám sistema qanday rawajlanıwı (óz-ózin rawajlandırıw ) haqqında maǵlıwmat jaratatuǵın sinergik ortalıq.
Sistemalarda informaciya tuwılıwınıń zárúrli shárti olardıń ashıqlıǵı bolıp tabıladı. Jabıq sistemalarda termodinamikanıń ekinshi nızamına kóre (jabıq sistemanıń entropiyası maksimal dárejege yetguncha kamaymaydi hám ósedi hám nátiyjede maǵlıwmat minimal boladı ) strukturalar bóleklenedi (makroskopik dárejede). Sol sebepli ıssılıq teń salmaqlılıqı jaǵdayı daǵı sistemalarda maǵlıwmattı jaratıw hám saqlaw múmkin emes, sebebi ıssılıq teń salmaqlılıqı mudamı jabıq sistemalarda ornatıladı.
Mısal. Termik teń salmaqlılıq jaǵdayı daǵı magnit disk magnitsızlangan hám maǵlıwmattı saqlay almaydı. waqıt ótiwi menen floppi disklar termal teń salmaqlılıq jaǵdayına keledi hám magnit qatlam buz'ladı, maǵlıwmat joǵaladı.
Ashıq sistemalar ıssılıq teń salmaqlılıq jaǵdayınan " aralıq" ni saqlaydı - derek aǵısları (element, energiya, maǵlıwmat ) hám óz-ózin shólkemlestiriw sebepli, bul aǵıslar ámeldegi bolıp, mudami baǵınıwǵa (elementlerden) qaray yo'naltiriladi. tómen sistemalar, olardan tómen sistemalar ).
Mısal. Nerv sistemasınıń strukturalıq birligi neyron - nerv kletkası bolıp tabıladı. Miydiń aldınǵı bóleginiń korteksida bir neshe on milliardlap neyronlar bar. Neyronlar hár túrlı túrdegi: sensorlı (teri receptorınan arqa miyagacha); retina (retina receptorlarınan optikalıq asabgacha); qural (bulshıq et receptorlarınan motor korteksiga). Olar ayriqsha registrlarni (vizual, esitiw, taktil hám basqalar ) quraydı. Neyron nerv impulslari arqalı maǵlıwmat uzatıw ushın isletiledi. Nerv impulslarining dekodlanishi (maǵlıwmat ) mıy yarım korteksining tiyisli tarawlarında júz boladı. Mıy yarım korteksining neyronları parallel túrde isleydi. Bul olardıń ájayıp abzallıǵı (basqa yad túrlerine salıstırǵanda ). Aldınǵı mıy qabıqlog'ida shama menen 50 milliard neyron bar. Olar shama menen 600 million parallel sistemalarda islengen. Bul túrdegi " protsessor" dıń islewi (tarqatılǵan matritsa yamasa neyron sistema ) júdá tásirli (bunı shama etiń!). Miydiń ayriqsha ózgesheligi - informaciyanı qayta islewdiń joqarı sapası, tezligi. Neyronlar sekundına tek 100 kórsetpe tezlikte qayta islewdi ámelge asıradılar (sekundta millionlap kórsetpelerdi atqaratuǵın kompyuter menen salıstırıń ), lekin olar eń quramalı (atap aytqanda, kompyuter ushın ) teńib alıw hám klassifikaciyalaw, qarar qabıllaw, hám basqa jaman rásmiylestirilgen hám dúzilgen máseleler. Insan mıyı logikalıq (algoritmik, aqılǵa say ) qararlardı islep shıǵıw hám qabıllaw ushın assotsiativ baylanıslar járdeminde ózin ózi quraytuǵın parallel isleytuǵın tómen sistemalar, strukturalar sisteması bolıp tabıladı. Bunday qarar qabıllawdıń ılajı bolmaǵan jaǵdaylarda (yaǵnıy, bunday munasábetlerdi bólew múmkin emes), evristik qarar qabıl etiledi. Mıy yarım korteksining hár bir neyronında hár túrlı túrdegi qozǵalıwlar bir waqtıniń ózinde (parallel túrde) qayta islenedi: motivatsiya, maqsetti belgilew, sırtqı qozǵalıwlar - basqarılatuǵın ob'ekttiń házirgi jaǵdayın sáwlelendiriw, yadtı qozǵawtıw (tájiriybe). Olardı muwapıqlastırılgan qayta islew ob'ekttiń suwretin beredi hám qarar qabıllaw imkaniyatın beredi. Sonday etip, mıy uqsas jaǵdaylarda ótken zaman daǵı barlıq háreketler nátiyjelerin turaqlı túrde saralap, olardı házirgi jaǵday menen salıstırıwlap, bul jaǵdayda eń uyqas, maqsetke muwapıq hám nátiyjeli varianttı tańlaydı. Eger bir waqtıniń ózinde bunday jaǵday tabılmasa, ol jaǵdayda bunday jaǵday saylanadı (kóp kriteryalı boljaw etilgen), onıń nátiyjesi eń adekvat boladı ; bul nátiyje kóbirek este qaladı. Insannıń informaciyaǵa ǵárezsiz mútajligi bar. Ápiwayı turmıs iskerligi tekǵana materiya, energiya, bálki sırtqı ortalıqtan maǵlıwmatlar aǵımı ámeldegi bolǵanda, " informaciya ochligi" hádiyseleri bolmaǵanda múmkin. Jańa informaciyanı ózlestiriw informaciyanı qısıw menen baylanıslı, mısalı, suwretler, mánisler hám basqalardı uzaq múddetli yadqa (ongsiz) ótkeriw menen baylanıslı.
Óz-ózin shólkemlestiriw basqıshında jámáátlik, korporativ minez-qulqlar rawajlanadı (yaǵnıy, mánis, semantikani qáliplestiriw ierarxiyasining jańa dárejesi). Tiri sistemalarda bul halda tekǵana átirap -ortalıq menen baylanıs, bálki genetikalıq tárepten ornatılǵan maǵlıwmatlar yamasa óz-ózin shólkemlestiriw maǵlıwmatları da qollanıladı.
Mısal. Bufalolar padası (olardıń hár biri bólek jırtqıshlar suruviga qarsı qorǵawız) hújim waqtında ózin ózi quraydı : jaslar orayda, er adamlar sheńberde (" shaqlar"). Bul pútkil padanıń aman qalıwı ushın zárúr bolıp tabıladı.
Informaciya tolıq bolmaǵan, metaforaiy bolıwı múmkin, mısalı, bólekler formasında, odan tolıqlaw maǵlıwmat demde tiklenedi (óz-ózinen islengen). Bul maǵlıwmattı tez hám tolıq qayta tiklew ásirese zárúrli bolıp tabıladı. Sol sebepli maǵlıwmattı, bilimlerdi áwladdan áwladqa úyreniw, qısıw hám uzatıw procesi zárúr. Bilim tarawları keńeyip, tereńlesip baratırǵanı, informaciya bolsa qar qulama qarsidek ósip baratırǵanlıǵı sebepli onı uzatıwdıń sinergik invariantlari, principlerı hám texnologiyaların tabıw zárúrli áhmiyetke iye.
Kuzatilayotgan zamanagóy pánni matematikalıqlastırıw hám informaciyalastırıw, olardıń natiyjeliligi bul pánge, onıń nizamlıqları hám principlerıni matematikalıq hám informaciya modelleri arqalı adekvat xarakteristikalawdıń quramalılıǵı hám múmkinshiliklerine, sonıń menen birge, paydalaniletuǵın matematikalıq apparatqa baylanıslılıǵın isenimli tárzde kórsetedi.

3.