Ing 18 – guruh talabasi

1.So’zning qurilishi haqida umumiy ma’lumot

O’zbek tilida quyidagi soz yasalish usullari bor: Morfologik usul- (asos + soz yasovchi qoshimcha) – asosga soz yasovchi qoshimcha qoshilishidan yangi soz yasaladi: yaxshi+lik, quvon+ch, kor+ik, erin+choq, yol+iq, gup+illa. Bu usul bilan sodda yasama sozlar yasaladi.

Sintaktik usul- (asos+asos) - bunda qoshma sozlar hosil boladi, ular bir necha mustaqil ma’noli morfemalarning qoshilishidan yasaladi: bel+bog, havo+rang, olib+sotar, atir+gul, olib+bormoq, taklif+qilmoq, har+doim.

Semantik (ma’noviy) usul- bunda bir turkumga xos soz boshqa soz turkumiga kochib, yangi ma’no anglatadi: yupqa ( belgi - sifat), yupqa (taom nomi - ot)

Morfologiya so'z shakllarini, so'zlaming leksik-grammatik

jihatdan turlarini, bo'linishlarini, guruhlarini o ‘rganadi. Barcha

tillar mustaqil ma'noli so'zlariiing tuxilishi jihatdan ik k i guruhga

bo'linadi:

1. Agglyutinativ tillar. Bu guruhga turkiy tillar, Osiyo va

Afrikadagi ko'pgina xalqlaraing tillan kiradi. Bu tillarda so ‘zlar

sintaktik b o g ‘lanishda o'zak, negizi o'zgarmasdan to ‘g ‘ridan -

to 'g 'ri qo'shilib kelaveradi, Masalan: ota + m + lar + dan.

2. Flektiv tillar. Bu g uruhga Hind-Yevropa tillan kiradi.

Ularda grammatik ma’noni ifodalovchi affikslar so 'z o 'z ag i hilan

juda zich birikib ketadi. Bu hodisa fuziya deyiladi. Masalan:

kelishik qo'shimchalarini qo'shsak, парта, парт+ы, парт+е

tarzida bo'ladi va so'z kelishik qo'shimchasisiz to 'la m a ’noli so'z

bo'lolmaydi.

Qo'shimcha ba’zan o'zakni ham o'zgartirib yuboradi. Ухо -

уши, друг - друзья;

Rus tilida ileksiya hodisasi tuiayli bilta qo'shimcha bir necha

grammatik ma’no bildirishi mumkin. Masalan: У колхозах dagi

- ax qo'shimchasi ko'plik son va predlojniy padejini iiodalab

keladi. Flektiv tillarda so'zlaming o'zagi qo'shimchalarsiz yakka

holda ishlatilmaydi,

So'zning tub ma’nosi o 'z a k yoki negiz orqali ifodalanadi.

Tub negiz, yasama negiz bo'ladi. So'zlar ma’nodosh qismlarga

bo'linadi: ish + chi+lar. Ular morfema deb ataladi, o'zakka

nisbatan o'miga qarab qo'shimchalar affikslar, suffikslar,

prefikslar, postfikslar, infikslarga bo'linadi,

So'z yasovchi va shakl yasovchi affikslar so 'zn in g leksik

ma’nosi bilan bog'liqdir. Bu hodisa leksika bilan

morfologiyaning bir-biriga b o g 'liq ekanini isbotlaydi.

So'z tilning eng kichik birligi emas. Bu morfemalardan iborat. Morfema tovush shakli va ma'nosiga ega bo'lgan va nutqda faqat so'zning bir qismi sifatida yuzaga keladigan eng kichik ma'no birligi sifatida ta'riflanishi mumkin. So'zni shakllantirish - bu tilda allaqachon mavjud bo'lgan elementlardan yangi so'zlarni yaratish. Har qanday tilda so'z shakllanishining o'ziga xos tuzilish naqshlari mavjud. Morfemalar ildiz - morfema va affiksatsion morfemalarga bo'linadi. Ildiz morfemasi so'zning leksik markazidir. Bu so'zning grammatik xususiyatlari bilan bog'liq bo'lmagan so'zning semantik yadrosi. Affiksatsion morfemalarga egilish va hosila affikslari kiradi. Fleksiya - bu faqat grammatik ma'noga ega bo'lgan affiksal morfema, shuning uchun faqat so'z shakllarini shakllantirish uchun tegishli (kitoblar, ochilgan, kuchli). Derivatsion morfema - bu ildizning leksik ma'nosini o'zgartiradigan va yangi so'z hosil qiladigan affiksal morfema. Ko'p hollarda u so'zning qism ma'nosini ildizga qo'shadi (boshqarish-ment, jasorat, samarali) Morfemalar alohida so'zlar sifatida ishlatilishi mumkin va ular mustaqil so'zlar sifatida ishlaydi (to'lov, sum, shakl) . Alohida topilmaydigan morfemalar bog'langan morfemalar (-er, un-, -less) morfemik tahlil deyiladi. So'zlarning bo'linishi, odatda, Darhol va Ultimate Constituents usuli bo'yicha amalga oshiriladi. Ushbu usul ikkilik printsipga asoslanadi, ya'ni protseduraning har bir bosqichida so'z darhol ajralib chiqadigan ikkita komponent mavjud. Har bir bosqichda ushbu ikkita komponent "Darhol tarkibiy qismlar" (IC) deb nomlanadi. Tahlilning keyingi bosqichidagi har bir IC o'z navbatida kichikroq mazmunli elementlarga bo'linadi. Tahlil biz bo'linishga qodir bo'lmagan tarkibiy qismlarga, ya'ni morfemalarga etib kelganimizda yakunlanadi. Bular Ultimate deb nomlanadi

Ta'sischilar (UC). So'z tarkibini morfemik darajada tahlil qilish tabiiy ravishda UC-s bosqichiga o'tishi kerak. Allomorflar - berilgan morfemaning fonemik variantlari, masalan. il-, im-, ir-, prefiksning allomorflari in- (savodsiz, muhim, tartibsiz, doimiy bo'lmagan). Monomorfik - bu faqat bitta ildiz-morfemadan tashkil topgan ildiz so'zlar, ya'ni oddiy so'zlar (quruq, o'stir, xo'jayin, sotish). Polimorfik - bu kamida bitta ildiz-morfema va bir qator hosila affikslaridan iborat so'zlar, ya'ni hosilalar, birikmalar (mijoz, pul oluvchi, tanani qurish, etkazib berish). Olingan so'zlar - bu bitta ildiz-morfema va yana bitta hosila morfemadan (jo'natma, chiquvchi, oshkoralik) tuzilgan so'zlar. Bir yoki undan ortiq ildiz-morfemadan tashkil topgan so'zlar hosila so'zlardir. Murakkab so'zlar kamida ikkita ildiz-morfemani o'z ichiga oladi (ombor, kamera-odam), mahsuldorlik - bu mavjud bo'lgan naqshlardan so'ng yangi so'zlarni yaratish qobiliyatidir, ular tilning ma'ruzachilari tomonidan oson tushuniladi. Sinxron ravishda so'z yasashning eng muhim va eng samarali usullari - qo'shilish, konversiya, so'z tarkibi va qisqartirish (qisqarish). Vaqt o'tishi bilan u yoki bu so'z shakllanishining samaradorligi o'zgarishi mumkin. Ovoz almashinuvi yoki gradatsiya (qon - qon ketish, yashash joyida qolish, urish - qon tomir) eski ingliz tilida so'z yasashning samarali usuli bo'lib, ingliz tilini diaxronik o'rganish uchun muhimdir. Zamonaviy ingliz tilida u mahsuldorligini yo'qotdi va tovush gradatsiyasi yordamida yangi so'z paydo bo'lmaydi. Qo'shimchalar aksincha qadimgi ingliz tilida samarali bo'lgan va hozirgi kungacha zamonaviy ingliz tilida so'z yasashning eng samarali usullaridan biri hisoblanadi. Affiksatsiya - hosila affikslari yordamida yangi so`zlarni hosil qilish. Sufiksatsiya prefiksatsiyaga qaraganda samaraliroq.

Morfologik usul bilan sodda yasama otlar yasaladi: paxta+kor, arava+soz,qir+gich, chop+iq, orom+goh. Ot yasovchi qoshimchalar beshta ma’noviy guruhga bolinadi:

- shaxs oti yasovchi qoshimchalar

- mavhum ot yasovchi qoshimchalar

- faoliyat-jarayon oti yasovchi qoshimchalar

- orin-joy oti yasovchi qoshimchalar

- narsa oti yasovchi qoshimchalar

Shaxs oti yasovchi qoshimchalar. Bu qoshimchalar asosan ot asosdan ot yasaydi.

- chi gulchi, suvchi, ishchi, taqachi

- dosh sirdosh, sinfdosh, kursdosh

- doz etikdoz, zardoz

- shunos tilshunos, adabiyotshunos,tabiatshunos

- kor paxtakor, gallakor, sholikor

- kash aravakash, tuyakash

- xon kitobxon, gazetxon

- gar chilangar, misgar, zargar

- soz soatsoz ,aravasoz

- paz oshpaz, somsapaz

- boz dorboz, masharaboz

- xor otxor, goshtxor

- parast butparast

- dor amaldor, mansabdor

- bon bogbon,eshikbon.

- furush pistafurush ,chitfurush

- ham hamqishloq , hamshahar .

Mavhum ot yasovchi qoshimchalar ot va fe’l asosdan ot yasaydi.

- lik kop ma’noli qoshimcha bolib quyidagi ma’noli mavhum otlarni yasaydi:

- xoslik , moljallanganlik sozlarini yasashda qollaniladi darslik, uruglik.

- paytga vaqtga aloqadorlik shanba-lik, asr-lik, payshanba-lik.

- joy ma’nosiga nisbatan muz-lik, qum-lik, suv-lik.

- ch quvon-ch, okin-ch

- nch taya-nch

- inch qorq-inch

- at insoniyat, qadriyat, qobiliyat

Faoliyat-jarayon otlari shaxs va narsalarning faoliyat jarayonini nomlaydi.Bu qoshimchalar ot, sifat va fe’l asoslardan ot yasaydi.

- lik kop ma’noli qoshimcha bolib, quyidagi ma’nolarni ifodalaydi:

- kasb faoliyat ma’nolarini: sholikor-lik, gallakor-lik

- umrning ma’lum davrini: bola-lik, osmir-lik, yosh-lik, qari-lik

- xarakter-xususiyatni: ezma-lik, yalqov-lik

- chilik molchilik, uzum-chilik, galla-chilik, yigit-chilik

- garchilik serob-garchilik, loy-garchilik.

- (u)v chaquv, saylov, tanlov

- (i)m terim, unum, yigim

- (i)q chopiq, buyruq

- q (oq) sanoq, taroq, qiynoq

Orin joy oti yasovchi qoshimchalar ot va fe’l asosdan ot yasaydi.

- loq otloq, qumloq

- iston qabriston, guliston

- zor gulzor, daraxtzor, olmazor

- goh tomoshagoh, oyingoh, saylgoh, oromgoh

- don guldon, suvdon

- xona sinfxona, oshxona, darshona

- obod Dombirobod, Yunusobod, Yangiobod

- ma bostirma, pistirma

Narsa oti yasovchi qoshimchalar asosan fe’l asosdan ot yasaydi.

- k toshak, kurak

- ik korik, teshik

- gi(-ki,-qi,-gu) kulgi, tuygu, chopqi,supurgi

- m chidam, toplam, boglam,oram, chimdim

- im (-um) kechirim, bogim, tuzum

- ma qollanma, uyushma, toshma

- qin (-gin) qirgin, yongin, bosqin

- in (-un) tugun, yogin

- indi yuvundi, chokindi, chirindi

- machoq topishmachoq, bekinmachoq

- ak qarsak, pirpirak

- a sharshara, gargara

- os gulduros, sharros

- ildoq chirildoq, xiqildoq

Sintaktik usul bilan qoshma otlar yasaladi. Sintaktik usul bilan yasalgan qoshma otlar tarkibi quyidagicha boladi:

• ot + otdan: asalari, gultojixoroz

• sifat + otdan: koksulton, oqsoqol, olaqarga

• son + otdan: beshvarmoq, mingoyoq, tortburchak, uchburchak

Sifatlar morfologik va sintaktik usullar bilan yasaladi.

Morfologik usul bilan sodda yasama sifatlar yasaladi: mevali, sersavlat, dilkash, jozibali. Sifat yasovchi qoshimchalar ot, sifat, fe’l asoslardan sifat yasaydi:

- li qoshimchasi kop ma’noli qoshimcha bolib:

- asosdan anglashilgan narsa, predmetga egalikni: rasmli, bolali, mazmunli

- belgining kamligini: yogli soch , suvli sochiq

- belgining kopligini: yogli palov, goshtli taom

-li qoshimchasi asosan otdan sifat yasaydi. -dor, -ser, -va, -bo soz yasovchi qoshimchalari bilan sinonim bola oladi: soqolli-soqoldor, suvli-sersuv, ma’nili-vama’ni, obroli-boobro.

-dor unumdor, vafodor

-ser sersuv, serqirra

-ba bama’ni, boodob

-mand ishtiyoqmand, kasalmand

-kor ehtiyotkor fusunkor

-siz Suvsiz, asossiz

-be(siz) beminnat, begaraz

-no(siz) nomard, nojoya, noo`rin

-chan ishchan,

-choq tortinchoq, maqtanchoq

-chak kuyinchak, erinchak

-chiq qizganchiq, sirpanchiq

-qoq(-goq) yopishqoq, toygoq

-gir(-kir,-qir) keskir,sezgir, topqir

-agon chopagon, qopagon

-mon toparmon, tutarmon, ishbilarmon

-aki yuzaki, shartaki

-qi yigloqi, sayroqi, qayroqi

-k chirik, kemtik

-ik egik, bukik, olik

-q iliq, issiq, oqsoq, yumshoq

-iq boliq, osiq, yirtiq, ochiq

-kin (-qin, -gin) solgin, joshqin, horgin

-in tokin, sochin, erkin

-ma yigma, terma, tugma, burama

-mas qorqmas, yengilmas, yaramas

-ildoq qarsildoq, bijildoq

-ch tinch, jirkanch

-iy(viy) ahloqiy, samoviy, jismoniy

-gi(-ki,-qi) oldingi, tashqi, kechki, tonggi

-i qishloqi, iroqi, qozoqi

-cha ruscha, ozbekcha, qozoqcha

-namo mullanamo, kamnamo, avliyonamo

-simon tuxumsimon, aylanasimon, doirasimon

-parvar insonparvar, vatanparvar

-bad badboy, badnafs

-chil epchil, kamchil, izchil

-don bilimdon, gapdon

-kash mehnatkash, dilkash

-msiq qarimsiq, achimsiq

-bop ommabop, palovbop

-xush xushmanzara, xushhavo

Sintaktik usul bilan qoshma sifatlar yasaladi. Qoshma sifatlarning tarkibiy qismlari:

• ot + otdan: devqomat, havorang, bodomqovoq, alpqomat

• sifat + otdan: sofdil, kaltafahm

• ot+fe’ldan: osmonopar, jonkuyar

Fe’llar morfologik va sintaktik usullar bilan yasaladi. Sodda yasama fe’llar morfologik usul bilan yasaladi.

-la fe’l yasovchi faol qoshimcha bolib, quyidagi turkumlardan fe’l yasaydi:

• otdan oyla, sozla

• sifatdan oqla, kokla

• ravishdan tezla, odimla

• taqlid sozdan sharilla, pirilla

• undov sozdan dodla, chuhla, voyvoyla.

-lan ikkilan, rohatlan, uylan

-lash gaplash, salomlash, xayrlash

-illa chirilla, pirilla, moltilla

-ira sharqira, yarqira

-a oyna, osha, yasha

-ay kopay, kuchay, ozay, puchay

-(i)r qisqar, eskir

-ar yoshar, bozar, oqar

-k(ik) kechik, birik

-q(iq) yoliq

-i changi, boyi, tinchi

-t(it) tolat, berkit

Sintaktik usul bilan qoshma fe’llar yasaladi. Qoshma fe’llar doim ajratib yoziladi. Qoshma fe’llar tarkibi quyidagicha boladi:

• ot + fe’ldan vafot etmoq, tashrif buyurmoq, qol qoymoq, imzo chekmoq

• fe’l + fe’ldan sotib olmoq, borib kelmoq, tortib olmoq.

Qoshma fe’llarni komakchi fe’lli shakllardan farqlash lozim. Bunday fe’llar yetakchi fe’l + komakchi fe’l shaklida tuziladi. Yetakchi fe’l ravishdosh shakdida bolib, harakat(holat) ma’nosini ifodalaydi. Komakchi fe’l oz lugaviy ma’nosidan chekinadi va harakatning turli xarakteristikasini korsatuvchi qoshimcha ma’nolarni anglatadi. (Komakchi fe’l tushirib qoldirilsa ham harakat ma’nosi yetakchi fe’ldan anglashiladi). - chiqdi

- boldi

korib - berdi

- qoldi

- turdi

Quyida berilgan komakchi felli soz shakllarining ma’nolariga diqqat qiling: sezib qolmoq, oqib bermoq, ketib qolmoq, qarab qoymoq, kelib turmoq, kutib qolmoq, yura boshlamoq. (Komakchi fe’llarning ma’nolari haqida) fe’l turkumida vahs yuritamiz). Morfologik usul bilan ot va fe’l asoslardan sodda yasama ravishlar yasaladi.

-cha yaxshilikcha, butunicha, yashirincha

-larcha mardlarcha, ogrilarcha, dushmanlarcha, onalarcha

-chasiga erkakchasiga, yigitchasiga

-siga yoppasiga, qatorasiga, ertasiga

-ona dostona, shoirona,

-lab tonnalab, savatlab

-an majburan, asosan, tasodifan

-in yashirin

-lay (ligicha) butunlay, tirikligicha

Sintaktik usul bilan qoshma ravishlar yasaladi.

• har, hech sozlarini orin, payt ma’noli sozlarga qoshish bilan qoshma ravishlar yasaladi: har zamon, har lahza, har on, har safar, hech vaqt, hech joy

• bir sozini orin, payt ma’noli sozlarga qoshish bilan: bir oz, bir zumda, biryola, bir nafas, bir qancha, bir muncha.

Morfologik tahlil so'zni uning tarkibidagi morfemalarga - tahlilning ushbu darajasidagi asosiy birliklarga ajratishga va ularning soni va turlarini aniqlashga qaratilgan.

So'zlarning bo'linishi Darhol va Ultimate Constituents (IC va UC) usuli bo'yicha amalga oshiriladi.

Bu ikkilik printsipga asoslanadi. Jarayonning har bir bosqichida so'z darhol ajralib chiqadigan 2 komponent mavjud.

Har bir bosqichda ushbu 2 tarkibiy qismga darhol tarkibiy qismlar (IC) deyiladi. Tahlilning keyingi bosqichidagi har bir IC kichik mazmunli elementlarga bo'linadi. Kelajakda bo'linishga qodir bo'lmagan tarkibiy qismlar - morfemalarni olganimizda, tahlil yakunlanadi. Ular UC deb nomlangan.

Morfologiya - bu tilda so'z yasashning tuzilishi yoki shakli yoki ta'rifi (burilish, hosila va birikma kabi) va tilda so'z yasovchi elementlar va jarayonlar tizimi (Vebster, 11.11-bet). Uilyam O'Greydi, Jon Arxibald, Mark Aronoff va Jani Ris-Miller morfologiya "so'zlarni shakllantirish va talqin qilish bilan bog'liq toifalar va qoidalar tizimi" (2001, s.720), deb qo'shib qo'ydi. Morfologiyada predmet va qo'shimchalarning o'ynashi yoki so'zning asosiy ma'nosini o'zgartiradigan so'z ichidagi ichki o'zgarishlar tegishli mavzudir. Zamonaviy tavsiflovchi tilshunoslar fleksional sonlar, ildiz, ildiz va morfema kabi an'anaviy terminlarni afzal ko'rishadi. An'anaviy grammatika mushuklarni mushukning ildizidan tashkil topgan deb ta'riflagan bo'lsa va zamonaviy shakllovchi tilshunos mushukni ham, oxirni ham ikki xil morfema yoki ma'no birligi - asosiy ma'noga ega deb ta'riflaydi. so'zning; ikkinchisi, ko'plik aksessuar tushunchasi. Biroq, ikkalasi o'rtasida mushukni alohida morfema deb belgilash va alohida mavjudotga ega bo'lmagan bog'lab qo'yilgan morfema sifatida ajratish kerak edi. Bloomfield morfemaning ma'nosini "sememe" deb belgilagan (Chisholm, 1981, 16-betda keltirilgan); ammo, tilshunoslar morfemaning ma'nosini o'rganmaganlar, shuning uchun bu atama tilshunoslikda ishlatilmay qolgan. Bloomfield tilda murakkab ma'no shunchaki morfemalarni birlashtirish natijasi emasligini tan oldi. U morfemalarni joylashtirishning asosiy xususiyatini taksema deb atagan (1935, s.116). Uning fikricha, agar soliqlar mavhum bo'lsa, ma'nosiz. Yagona taksiklarning kombinatsiyalari an'anaviy grammatik kelishuvlar, taktik shakllar sifatida yuzaga keladi (116-bet). Til tizimida taksema fonemaga parallel, chunki ikkalasi ham ma'noga ega emas, lekin ularning har biri minimal shakl - fonologik darajadagi fonema va grammatik darajadagi taksema.

Shaxsiy so'z sifatida yolg'iz o'zi paydo bo'lishi mumkin bo'lgan morfema erkin morfema, faqat boshqa morfema bilan sodir bo'lishi mumkin bo'lgan morfema bog'langan morfema deb ataladi. Fikrlash morfemasi erkin morfema; ammo, aqlga sig'maydigan so'zda un- va –bilan morfemalar bog'langan morfemalardir. Yuqorida aytib o'tganimizdek, morfemani har qanday aniq anglash morf deb ataladi. Morfni bo'g'in bilan aralashtirmaslik kerak. Ularning orasidagi farq shundaki, "morflar morfemalarning namoyon bo'lishi va o'ziga xos ma'noni anglatishi bilan birga, heceler so'zlarning talaffuzi asosida ajratilgan qismlardir" (Jackson & Zé Amvela, 2007, s.4). Morfemaning boshqa element bilan birlashganda o'zgarishiga oid boshqa misollarni quyidagi misollarda izlash mumkin: ruxsatnomaning yakuniy segmenti yolg'iz turganida [t]; ammo, so'z -ion morfemasi bilan birlashganda, ruxsat so'zida [t] [∫] ga o'zgaradi. Shunga o'xshash alternativalar allyuda / allyuziya, alternate / alternation, amalgamate / amalgamation, annotate / annotation va assuage / assuasive so'zlarida uchraydi.

Viktoriya A. Fromkin va boshq. (2000) so'z turkumlarini leksik morfema sifatida ifodalaydigan morfemalarni nomlang. Ular narsalarga (kitob, qalam, stol va boshqalar), harakatlarga (borish, chopish, suzish va hk), atributlarga (qizil, adolatli, uzun, qisqa va hk) va tushunchalarga (nazariya, tushuncha va hk) murojaat qiladi. ) so'zlar bilan tasvirlangan yoki rasmlar bilan tasvirlangan bo'lishi mumkin. –Ly, un-, -ed, -s, a, the, an, about, to, this, that kabi morfemalar grammatik morfemalar deb hisoblanadi; ma'ruzachi ularni ishlatadigan so'z va kontekst o'rtasidagi munosabatni bildirish uchun ularni ishlatadi. Oldin va aniqlovchilar grammatik morfemalarga tegishli, chunki ular faqat tushunchalarning cheklangan doirasini ifoda etadi. Shuni ta'kidlash kerakki, hamma leksik morfemalar ham erkin morfema emas, va barcha grammatik morfemalar bog'langan morfema emas. Bunday grammatik morfemalar predloglar (haqida, uchun, ga va boshqalar) va aniqlovchilar (bu, bu, a, an, va boshqalar) kabi erkin morfemalar, chunki ular yakka holda turishi mumkin.

Soz yasalishi tilshunoslikning bir bolimi bolib, bunda yangi sozlarning yasalish usullari organiladi.

Ozbek tilida quyidagi soz yasalish usullari bor:

Morfologik usul- (asos + soz yasovchi qoshimcha) – asosga soz yasovchi qoshimcha qoshilishidan yangi soz yasaladi: yaxshi+lik, quvon+ch, kor+ik, erin+choq, yol+iq, gup+illa. Bu usul bilan sodda yasama sozlar yasaladi.

Sintaktik usul- (asos+asos) - bunda qoshma sozlar hosil boladi, ular bir necha mustaqil ma’noli morfemalarning qoshilishidan yasaladi: bel+bog, havo+rang, olib+sotar, atir+gul, olib+bormoq, taklif+qilmoq, har+doim.

Semantik (ma’noviy) usul- bunda bir turkumga xos soz boshqa soz turkumiga kochib, yangi ma’no anglatadi: yupqa ( belgi - sifat), yupqa (taom nomi - ot)

Sozlarni qisqartirish usuli- soz yasalishining bu usuli faqat ot soz turkumiga xos bolib, sozlarni qisqartirish usuli orqali yangi soz yasaladi. Qisqartma sozlar quyidagicha yasaladi:

• bosh harflarni qisqartirish bilan: IIB, BMT, AQSh, TDPU;

• bogin va bosh harflarni qisqartirish bilan: ToshMA, OzAA, FarDU, OzMU;

• yopiq boginlarni qisqartirish orqali: Toshviltrans, Ozdavnashr.

Qisqartma otlarni shartli qisqartmalardan farqlash lozim: S.Rahimov, A.Navoiy kabi.

SOZ YASALISHI TAHLILI:

1.Matn tarkibidagi yasama sozlargina ajratiladi.

2.Matn tarkibidagi yasama sozlar ma’noli qismlarga ajratiladi.

3.Tahlil jarayonida shakl yasovchi qoshimchalar inobatga olinmaydi.

4.Agarda soz tarkibida bir necha soz yasovchi qoshimchalar qatnashgan bolsa oxirgisi soz yasovchi qoshimcha sifatida ajratiladi.

5.Qaysi turkumdan soz yasalganligi aytiladi.

Namuna: Tepaliklarda qor ostidan zanglagan temir parchalari chiqib turar edi. Ushbu gapda ikkita yasama soz bor: tepaliklarda – sozida asos - tepa, yasovchi qoshimcha – lik, ravishdan ot yasalgan; zanglagan – sozida asos – zang, la – soz yasovchi qoshimcha, otdan fe’l yasalgan.

SOZLARNING TURLARI. Sozlar tuzilishiga kora: 1/ sodda sozlar; 2.qoshma sozlar; 3.juft sozlar; 4.takroriy sozlarga bolinadi.

Sodda sozlar – bir asosdan iborat bolgan sozlardir: kitobxon,baland, mevazor, qoramtir kabi. Sodda sozlar oz navbatida ikkiga bolinadi: sodda tub sozlar va sodda yasama sozlar.

Sodda tub sozlar – Tarkibi asos va yasovchi qoshimchalarga bolinmaydigan sozlardir. Boshqacha aytganda, tarkibida soz yasovchi qoshimcha bolmagan sozlar tub sozlar deyiladi: bola, uycha, yaxshiroq, borgan. Bunday sozlar tarkibida shakl yasovchi qoshimcha qatnashishi yoki soz faqat asosdan iborat bolishi mumkin.

Sodda yasama sozlar. Asosga soz yasovchi qoshimchalar qoshilishi orqali hosil qilingan yangi asos sodda yasama sozlar deyiladi. Masalan: orikzor, sersavlat, zargarlik, qahramonona. Demak, bunday sozlar tarkibida soz yasovchi qoshimcha ishtirok etgan sozlardir.

Sozning shakl yasovchi qoshimchalarsiz qismi asos sanaladi: baliqchilar, ishchanlik, toplandi.

Bir umumiy asosga ega bolgan sozlar asosdosh sozlar deyiladi: tinch, tinim, betinim, tiniq.

Qoshma sozlar- bir necha asoslarning birikuvidan hosil bolgan, ya’ni sintaktik usul bilan yasalgan sozlardir: tomorqa, bedapoya, Yangiyol, yolgizoyoq, sohibjamol, ozmuncha, devsifat. Qoshma sozlarning tarkibi turli soz turkumlaridan bolishi mumkin: koksulton(sifat va ot), qorboron (ot va ot), shirinsoz (sifat va ot) kabi. Fel turkumida qoshma fe’llar doim ajratib yoziladi: sotib olmoq, ahd qilmoq, borib kelmoq, bayon etmoq. Qoshma sozlar ham yasama sozlardir.

Juft sozlar- umumlashtirish, jamlash kabi grammatik ma’nolarni ifodalaydi, chiziqcha bilan ajratib yoziladi: qozon-tovoq, yaxshi-yomon, ana-mana, eson-omon

Juft soz qismlari quyidagicha tuziladi:

• har ikki qismi mustaqil qollana oladi: korpa-toshak, esli-hushli, siz-biz;

• faqat bir qismi mustaqil qollana oladi: egri-bugri, temir-tersak;

• har ikkala qismi mustaqil qollana olmaydi: aji-buji, apil-tapil.

Juft soz qismlar quyidagi ma’no munosabatlarini hosil qiladi:

• ozaro sinonim (ma’nodosh) sozlardan tu ziladi: baxt-saodat, kuch-quvvat;

Nutqning og'zaki turlari yozma tildan fonetik, morfologik, leksik va sintaktik jihatdan farq qiladi.

1. Morfologik shakllarda og'zaki tilda odatda qisqargan shakllar qo'llaniladi:

Og'zaki nutq turining tezkor tempi bilan belgilanadigan mumkin emas, shan't, men qilmayman, bo'lmaydi va bo'lmaydi.

2. Leksikada og'zaki tipdagi bir qancha o'ziga xos xususiyatlar mavjud:

1) odatda so'zlashuv so'zlari va so'z birikmalarining ko'pligi: bola, chap, daddy so'zlashuv nutqida so'zlarni kiritish uchun ishlatiladi.

2) gaplarni tanishtirish uchun og'zaki nutqda ishlatiladigan maxsus so'zlar va iboralardan foydalanish. Masalan, e'tiroz, mulohaza, sabrsizlik, ajablanishni ifoda etadigan nega kesimidan foydalanish.

Nima uchun, uning faqat laboratoriyada bo'lishi ibodatdir.

Gapning boshida "ayt", "aytaman", "qara bu erga" so'zlari ergashmoqchi bo'lgan narsaga e'tibor berish uchun ishlatiladi, ba'zida u undov sifatida ishlatiladi, shu bilan kesim bo'lishga intiladi. Ayting-chi, bizning tibbiyotni o'rganishimiz sizga yoqmasa.

Boshqa tomondan, neytral tovushning fonemik holati muammosi a ga ega

morfologik jihati. Ingliz tilida ham, ukrain tilida ham ko'plab alternativalar mavjud

bir xil ildiz hosilalari orasidagi stressli va stresssiz hecalardagi unlilar

bitta so'zning turli grammatik shakllari. Qarang:
[æ] – [ə] man – sportsman

[٨] – [ə] some – wholesome

[ɒ] – [ə] combine n – combine v

[ei] – [ə] operation – operative

[зu] – [ə] post – postpone
Fonologiya va morfologiyaning o'zaro aloqasi tilshunoslikda tergovlar aslida mavjud bo'lgan morfofonologiya yoki morfologiya deb ham ataladi morfemalarning fonologiyasi. Morfologiya tovushlarning almashinish usulini o'rganadi bir xil morfemani turli xil anglash kabi.

Morfema minimaldir ma'no birligi. Shamolli, changli, quyoshli kabi so'zlardan iborat bo'lishiga hammamiz qo'shilamiz ikki morfema.

Xuddi shunday, namoyish qilish, almashtirish ikki komponentdan iborat

morfemalar. Shamol, chang, quyosh va namoyish etish, yashash holati ma'nolari aniq. Lekin nima funktsiyasi morfemalarni bajaradi -y va -ion ijro etadimi? Misollar asosida paydo bo'ladi -y vazifasi otni sifatga aylantirishdan iborat.

Xuddi shunday -ion fe'lni o'zgartiradi ismga. Ushbu morfemalar grammatik ma'noga ega, ularning asosiy maqsadi nutqning bir qismini boshqasiga aylantirish. Quyidagi har bir ma'lumotlar to'plami ovoz almashinuvini misol qilib keltiradi bitta morfemada nutqning ikki xil qismidan.

malice ['mælis] – malicious [mə'li∫əs]

active ['æktiv] – activity [ək'tiviti]

abstract ['aæbstrækt] – abstract [æb'strækt]

conduct ['k ɒ ndəkt] – conduct [kən'd٨kt]

contrast ['k ɒ ntræst] – contrast [kən'træst]

Morfologik tasniflash tillarni genologik kelib chiqishi o'rniga tuzilish xususiyatlariga qarab tasniflash bilan shug'ullanadi.

Morfologik tasnifga ko'ra tillar quyidagilarga bo'linadi: