Ingliz tili grammatikasi

Supposing (that) he 
doesn’t come, who will do 
the work?
Boringki u kelmasa, 
ishni kim qiladi?

251
  unless agar, -masa
I shall go there tomorrow 
unless I am too busy.
Agar juda band bo‘l-
masam men u yerga er-
taga boraman.
d) quyidagilar maqsad ergash gaplarni bog‘laydi: 
  lest -maslik maqsadida,
  -masligi uchun
They wrapped the instru-
ments in oilcloth lest they 
shuld be damaged by sea 
water.
Asboblar dengiz su-
vidan zararlanmasligi 
uchun ular 
ni klyon 
ka 
bilan o‘radilar.
  so that, in order that,
  that uchun, maqsadda
I gave him the book so 
that (in order that, that) 
he might study the subject 
at home.
Uyida o‘qisin deb men 
kitobni unga berdim.
e) quyidagi bog‘lovchilar ravish ergash gaplarni bog‘laydilar:
  as dek, -day, -ga 
  o‘xshatib
I’ll do it as you told me.
Men  buni  siz  aytga-
ningizdek qilaman.
  as if (as though) xuddi
You answer as if (as 
though) you did not know 
the rule.
Siz xuddi qoidani bil-
magandek javob bera-
siz.
  so … that shunday …
  bo‘lganligi uchun
The sea was so  stormy 
that  the vessel could not 
leave the port.
Dengizda shunday do-
vul ediki, kema bandar-
goh (port) ni tark eta 
olmadi.
  such … that sunday
  … bo‘lganligi uchun
There was such a storm 
that day that the vessel 
could not leave the port.
O‘sha kuni dengiz 
da 
shunday 
do  vul 
ediki 
kema ban 
dargoh(port)
ni tark eta olmadi.
f) quyidagi bog‘lovchilar qiyoslash ergash gaplarini bog‘laydi:
  as … as –dek, kabi
I get up as early as you 
do.
Men sizdek erta tura-
man.
  (not) so … as –dek …
  emas
The book is not so inter-
esting as I thought.
Kitob men o‘ylaga nim-
dek qiziq emas.
  than -ga qaraganda
He returned sooner than 
we had expected.
U biz kutganimizga 
qaraganda ertaroq qay-
tib keldi.

252
g) quyidagilar natija ergash gaplarni bog‘laydi:
  so that uchun
The loading of the goods 
was completed on Mon-
day so that on Teusday the 
ship was able to leave the 
port.
Seshanba kuni kema 
portni tark eta olishi 
uchun mollarni yuk-
lash dushanba kuni 
tugallandi.
h) quyidagi bog‘lovchilar to‘siqsiz ergash gaplarni bog‘laydi:
  in spite of the fact that
  -ga qaramasdan
He went out in spite of 
the fact that he had a bad 
cold.
Qattiq  shamollaga ni ga 
qaramasdan u tashqari-
ga chiqdi.
  though (although) -ga
  qaramasdan, garchi,
  -sa ham
He speaks English per-
fectly  though (although) 
he has never been to Eng-
land.
U Anglyada  hech 
qachon bo‘lmagan 
bo‘lsa ham, ingliz 
tilida mukammal ga-
piradi.
BOG‘LOVCHI SO‘ZLAR
Ergash gaplarni bosh gaplar bilan bog‘lash uchun bog‘lovchilardan 
tashqari quyidagi bog‘lovchi so‘zlar ham ishlatiladi: who, whose, what, 
which, that olmoshlari va when, where, how, why ravishlari. Ular bog‘lov-
chilardan farq qilib, gapda birorta gap bo‘lagi ham bo‘lib keladi:
I don’t know when he 
will return.
Uning qachon qaytib kelishini 
bilmayman.
(When ergash gapni bosh gapga bog‘laydi va ergash gapda payt holi 
bo‘lib keladi.)
I know the man who wrote 
this article.
Men bu maqolani yozgan kishini bi-
laman (taniyman).
(Who ergash gapni bosh gapga bog‘laydi va ergash gapda ega bo‘lib 
keladi.)
Tom told me what he 
had seen there.
Tom u yerda ko‘rganlarini menga 
aytib berdi.
(What ergash gapni bosh gapga bog‘laydi va ergash gapda to‘ldiruvchi 
bo‘lib keladi.)

253
SHAKLI BIR-BIRIGA MOS KELADIGAN BOG‘LOVCHILAR,
PREDLOGLAR VA RAVISHLAR
Ba’zi bog‘lovchilarning shakli predloglar va ravishlar bilan mos keladi. 
Ularning qaysi so‘z turkumiga mos kelishini biz ularning gapdagi vazifasidan 
aniqlaymiz:
1. He always comes before I do 
(before — bog‘lovchi, ergash gap ni 
bosh gapga bog’laydi).
U har doim men kelishimdan 
oldin keladi.
I shall go there before dinner (be-
fore — predlog; otga munosabatni 
ko‘rsatayapti).
Men u yerga tushlikdan oldin 
boraman.
I have seen this before  (before  — 
ravish; ish-harakatning sodir bo’lish 
vaqtini ko‘rsatadi).
Men buni oldin ko‘rganman.
2. I found the letter after he had left 
(after –bog‘lovchi).
Men u ketganidan keyin xatni 
topdim.
He came after breakfast (after  — 
bog‘lovchi).
U nonushtadan keyin keldi.
We can do that after  (after  — ra-
vish).
Buni keyin qila olamiz.
3. What have you been doing since I 
saw you last? (since — bog‘lovchi).
Men sizni oxirgi marta ko‘r-
ganim dan  buyon nima qilayot-
gan edingiz?
I have not been there since  1990 
(since — predlog).
Men u yerda 1990-yildan bu-
yon bo‘lganim yo‘q.
He left London six months ago, and 
I have not seen him since (since — 
ravish).
U Londonni olti oy ilgari tark 
etdi, men uni o‘shandan buyon 
ko‘rganim yo‘q.
UNDOV SO‘ZLAR (THE INTERJECTION)
Undov so‘zlar his-hayajon va tuyg‘uni ifodalovchi so‘zlardir. Ular gap 
bo‘lagi bo‘lmaydi:
His father, alas, is no better.
Afsus, uning otasi tuzalmayapti.
Oh! How you frightened me.
O! Meni qanchalik qo‘rqitib yubor-
ding.
Well! What do you think of it?
Xo‘sh!  Bu  haqda  sizning  fi kringiz 
qanday?

254
GAP (THE SENTENCE)
Umumiy ma’lumotlar
1. Gap deb tugallangan fi krni ifodalovchi so‘zlar yig‘indisiga ayti ladi.
The sun rises in the east.
Quyosh sharqdan chiqadi.
2. Gapning tarkibiga kiruvchi va birorta so‘roqqa javob bo‘luvchi so‘zlar 
gap bo‘laklari deb ataladi.
3. Gap bo‘laklari bosh bo‘laklar  va  ikkinchi darajali gap bo‘laklariga 
bo‘linadi. Bosh bo‘laklarga ega va kesim kiradi. Ikkinchi darajali gap 
bo‘laklariga to‘ldiruvchi (the Object), aniqlovchi (the Attribute) va hol 
(the Adverbial Modifi re) kiradi.
4. Tuzilishiga ko‘ra gaplar sodda va qo‘shma gaplarga bo‘linadi.
5. Qo‘shma gaplar bog‘langan qo‘shma gaplarga va ergashgan qo‘sh ma 
gaplarga bo‘linadi:
The steamer arrived at the port yes-
terday (Sodda gap).
Paroxod kecha portga (yetib) 
keldi.
The agreement was signed, and the 
delegation left London (bog‘langan 
qo‘shma gap). 
Bitim imzolandi va delegatsiya 
Londonni tark etdi.
After the goods had been unlo aded, 
they were taken to the warehouse. 
(ergashgan qo‘shma gap).
Mollar tushirilganidan keyin, 
omborxonaga olib borildi.
6. Maqsadiga ko‘ra gaplar quyidagi turlarga bo‘linadi:
a) darak gaplar (Declarative Sentences):
The library is on the second fl oor.
Kutubxona ikkinchi qavatda.
b) so‘roq gaplar (Interrogative Sentences):
When did you come?
Siz qachon keldingiz?
c) buyruq gaplar (Imperative Sentences):
Open the window, please.
Iltimos, derazani oching.
d) undov gaplar (Exclamatory Sentences):
How well she sings!
U qanday yaxshi kuylaydi!

255
SODDA GAP (THE SIMPLE SENTENCE)
YIG‘IQ VA YOYIQ GAPLAR
(UNEXTENDED AND EXTENDED SENTENCES)
1. Sodda gaplar yig‘iq va yoyiq gaplarga bo‘linadi.
2. Yig‘iq gaplar faqat bosh bo‘laklar — ega va kesimdan iborat bo‘ladi:
The car stopped.
(ega) (kesim)
Mashina to‘xtadi.
3. Yoyiq gaplarda bosh bo‘laklardan tashqari ikkinchi darajali bo‘ laklar 
— aniqlovchi, to‘ldiruvchi va hol bo‘ladi. Ikkinchi darajali bo‘lak lar bosh 
bo‘laklarni izohlab keladi:
The blue car stopped at the gate.
Ko‘k mashina darvoza oldida 
to‘xtadi.
Bu gapda ikkinchi darajali bo‘lak — blue so‘zi (aniqlovchi) ega — the 
car so‘zini izohlab kelyapti, ikkinchi darajali bo‘lak — at the gate (o‘rin 
holi) kesim stoppedni izohlaydi.
The manager of the offi ce  has re-
ceived a telegram.
Ofi s menejeri telegramma oldi.
Bu gapda ikkinchi darajali bo‘lak — of the offi ce (aniqlovchi) gap ning 
egasi — the manager so‘zini izohlaydi, ikkinchi darajali bo‘lak a telegram 
(to‘ldiruvchi) kesim — has received so‘zini izohlaydi.
4. Ega va unga qarashli bo‘lgan ikkinchi darajali bo‘laklar ega (yoyiq 
ega) guruhini tashkil qiladi. Kesim va unga qarashli bo‘lgan ikkinchi darajali 
bo‘laklar kesim (yoyiq kesim) guruhini tashkil qiladi:
Ega guruhi (Subject Group)
Kesim guruhi (Predicate Group)
The blue car
stopped at the gate
The manager of our offi ce
has received a telegram
5. Ikkinchi darajali gap bo‘laklari ham o‘z navbatida boshqa ikkinchi 
darajali bo‘laklar bilan izohlanishi mumkin va ular bilan qo‘shilib yoyiq gap 
bo‘laklarini tashkil qiladi:
The manager has received an im-
portant telegram.
Menejer muhim telegramma 
oldi.
Bu gapda ikkinchi darajali gap bo‘lagi a telegram (to‘ldiruvchi) bosh-
qa bir ikkinchi darajali gap bo‘lagi important (aniqlovchi) tomonidan izoh-
lanadi va yoyiq to‘ldiruvchini hosil qiladi.
The question was discussed at the 
meeting of the committee.
Masala qo‘mita yig‘ilishida 
muho kama  qilindi.

256
Bu gapda ikkinchi darajali gap bo‘lagi at the meeting (o‘rin holi) bosh-
qa bir ikkinchi darajali gap bo‘lagi of the committee (aniqlovchi) bilan 
izohlanadi) va ular at the meeting of the committee yoyiq o‘rin holini tash-
kil qiladi.
GAPNING BOSH BO‘LAKLARI 
Ega (The subject)
Ega quyidagilar bilan ifodalanadi:
1. Ot bilan:
The steamer has arrived.
Paroxod yetib keldi.
The meeting is over.
Yig‘ilish tugadi.
2. Olmosh bilan:
He works at a factory.
U zavodda ishlaydi.
Someone wants to speak to you.
Siz bilan kimdir gaplashmoqchi.
Who tore this book?
Bu kitobni kim yirtdi.
3. Infi nitiv va infi nitivli iboralar bilan:
To swim is pleasant.
Cho‘milish yoqimli.
For him to come was impossible.
Uning uchun kelishning imkoni 
yo‘q edi.
4. Gerund yoki gerundli ibora bilan:
Smoking is not allowed here.
Bu yerda chekishga ruxsat etil-
maydi.
Annette’s being French might up-
set him a little.
Annetning fransuz bo‘lishi uni 
ozroq xafa qilishi mumkin edi.
5. Son bilan:
Three were absent from the lecture.
Leksiyada  uchta  (uch  kishi) 
yo‘q edi.
The fi rst  and  fourth stood beside 
him in the water.
Ikkinchi va to‘rtinchi uning yo-
nida suvda turardi.
6. Ot vazifasida ishlatilgan istagan so‘z yoki so‘z birikmasi bilan:
«Had» is the Past Tense of the verb 
«to have».
«Had» «to have» fe’lining 
o‘tgan zamon shakli.
«No» is his usual reply to any re-
spect.
Istagan iltimosga uning javobi 
«yo‘q».

257
IT SOXTA EGASI
O‘zbek tilida Qish. Sovuq. kabi shaxsi noma’lum gaplar bor. Ingliz tilida 
bunday gaplarga soxta egali gaplar to‘g‘ri keladi. Ingliz tilida gapda ega 
bo‘lishi shart bo‘lganligi uchun, o‘zbek tilidagi shaxsi noma’lum gaplar 
uchun soxta it egasi olinadi. It olmoshi quyidagi hollarda soxta ega bo‘lib 
keladi:
1. Tabiat ko‘rinishlarini tasvirlaganda:
It is winter.
Qish.
It is cold.
Sovuq.
It is getting dark.
Qorong‘u tushyapti.
It was a warm spring day.
Sovuq bahor kuni edi.
2. Ob-havo holatini ifodalovchi fe’llar bilan:
It ofen snows in December.
Dekabrda tez-tez qor yog‘adi.
It has been raining 
since three o’clock.
Soat uchdan buyon yomg‘ir 
yog‘ayapti.
It was freezing.
Sovuq (ayoz) tushayotgan edi.
3. Vaqtni va masofani aytishda:
It is early morning.
Erta tong.
It is fi ve o’clock.
Soat besh.
It is noon.
Peshin.
It is one kilometer from 
our house to the river.
Bizning uyimizdan daryogacha bir 
kilometr.
It is not far to the railway 
station.
Temir yo‘l vokzaligacha uzoq 
emas.
4. Majhul nisbatdagi ba’zi iboralarda ishlatiladi:
It is said …
Aytishlaricha …
It is believed …
Hisoblashlaricha…
It is expected …
Taxmin qilinishicha…
5. Gapning egasi kesimdan keyin kelib infi nitive, gerund yoki ergash 
gapdan ifodalanganda ham soxta ega it ishlatiladi:
It was diffi cult to fi nd 
a suitable steamer.
Mos paroxodni topish qiyin edi.
It’s no use telling him 
about it.
Bu haqda unga aytishning foydasi 
yo‘q.
It was clear that he 
would not come.
Uning kelmasligi ma’lum edi.
17 — M. G‘apporov

258
IT IS … THAT … BIRIKMASI
1. Agar biror gap bo‘lagiga urg‘u bermoqchi bo‘lsak, shu gap bo‘lagini it 
is (was) … that (who, whom) birikmasi orasiga joylashtiramiz. Agar I met his 
sister in the park. Men uning singlisini parkda uchratdim gapidagi I egasiga 
urg‘u bermoqchi bo‘lsak Ini it was va that orasiga joylashtiramiz:
It was I that (who) met 
his sister in the park..
Uning singlisini parkda uchratgan 
menman.
2. Agar his sister to‘ldiruvchini ajratib ko‘rsatmoqchi bo‘lsak uni it was 
va that (whom)ning orasiga qo‘yamiz:
It was his sister that (whom) 
I met in the park.
Uning singlisini men parkda uchrat-
dim.
3. Agar in the park o‘rin holini ajratib ko‘rsatmoqchi bo‘lsak, uni it was 
va that orasiga joylashtiramiz:
It was in the park that I met
 his sister.
Parkda uning singlisini uchratdim.
4. It is …that birikmasi yordamida ergash gaplarni ham ajratib ko‘r satish 
mumkin:
I told him the news after he 
had returned from London.
U Londondan qaytib kelganidan 
keyin men unga yangilikni aytdim.
It was after he had returned 
from London that I told 
him the news.
U Londondan qaytib kelganidan 
keyin men unga yangilikni ayt-
dim.
5. Until (till) mavjud bo‘lgandagi notli bo‘lishsizliklarning tarjimasiga 
e’tibor bering:
We did not receive a letter 
from them until (till) May.
Biz ulardan may oyigacha xat 
olmadik.
It was not until (till) May that 
we received a letter from them.
Biz faqat may oyida ulardan xat 
oldik.
She did not learn the truth until 
(till) she returned home.
U uyiga qaytib kelmaguncha 
haqiqatni bilmadi.
It was not until (till) she returned 
home that she learned the truth.
Faqat uyga qaytib kelganidan 
keyingina u haqiqatni bildi.
ONE VA THEY EGA VAZIFASIDA
1. Ish-harakatni bajaruvchi noaniq yoki umumlashgan bo‘lsa, one 
olmoshi odam, har bir kishi ma’nosida ishlatiladi va ega bo‘lib keladi. One 
ko‘pincha modal fe’llar bilan ishlatiladi:

259
One should be careful when 
cros sing the road.
Yo‘lni kesib o‘tayotganda (odam) 
ehtiyot bo‘lish(i) kerak.
One must always keep 
one’s word.
Odam har doim o‘z so‘zida turishi 
kerak.
2. Xuddi shunday vazifada they olmoshi ham ishlatiladi. They ko‘pin cha 
to say fe’li bilan ishlatiladi:
They say the wheat crop 
will be fi ne this year.
Aytishlaricha, bu yil bug‘doy hosili 
yaxshi bo‘ladi.
Kesim (The predicate)
1. Kesim sodda va qo‘shma kesimga bo‘linadi. Qo‘shma kesim ham o‘z 
navbatida qo‘shma ot-kesim va qo‘shma fe’l-kesimga bo‘linadi:
He learns French (sodda kesim).
U fransuz tilini o‘rganadi.
My father is a doctor (qo‘shma ot-
kesim).
Mening otam — doktor.
I  must go there at once (qo‘shma 
fe’l-kesim).
Men u yerga zudlik bilan 
borishim kerak.
SODDA KESIM
Sodda kesim zamon, nisbat va maylga ega bo‘lgan fe’l bilan ifoda-
lanadi:
She works at a factory.
U zavodda ishlaydi.
He is reading.
U o‘qiyapti.
They will return soon.
Ular tezda qaytishadi.
The goods were loaded 
by means of cranes.
Tovarlar kranlar yordamida yuk-
landi.
QO‘SHMA OT-KESIM
Qo‘shma ot-kesim to be bog‘lovchi fe’lining shakli va ot qismdan iborat 
bo‘ladi. Kesimning ot qismi uning asosiy ma’nosini ifodalaydi.
Kesimning ot qismi quyidagilardan yasaladi:
1. Otdan.
I am a student.
Men — talabaman.
They are workers.
Ular — ishchilar.
2. Olmoshdan.
It is she.
Bu — u.
This book is yours.
Bu kitob siznikidir.

260
3. Predlogli ot yoki olmosh bilan:
The room is in disorder.
Xona tartibsiz ahvolda.
She was in despair.
U tushkunlikda.
He is against it.
U bunga qarshi.
4. Sifat yoki sifatdoshdan:
The morning was warm.
Tong iliq edi.
The glass is broken.
Stakan siniq.
5. Infi nitivdan:
Your duty is to help them 
immediately.
Ularga zudlik bilan yordam berish 
sizning burchingiz.
My intention is to go to 
London next year.
Mening niyatim kelasi yili London-
ga borish.
Izoh:  To be fe’li infi nitiv bilan kelib qo‘shma fe’l-kesim ham bo‘lib keladi va kerak 
ma’nosida zaruratni ifodalaydi. Buni to be infi nitiv bilan kelib qo‘shma ot-kesim bo‘lib 
kelganidan farqlash kerak:
The task of the agent was to ship the 
goods immediately (was to ship 
— qo‘shma ot-kesim).
Agentning vazifasi mollarni zudlik bilan 
yuklash edi.
The agent was to ship the goods immediately 
(was to ship — qo‘shma fe’l-kesim).
Agent mollarni zudlik bilan yuklashi 
kerak edi.
6. Gerunddan:
Her greatest pleasure was 
trave ling.
Sayohat qilish uning eng sevimli 
mashg‘uloti.
7. Qo‘shma kesimlarda to bedan tashqari to become, to grow, to get, to 
turn bo‘lmoq ma’nosida, to seem o‘xshamoq, to look ko‘rinmoq ma’nosi da 
bog‘lovchi fe’l bo‘lib keladi:
He became a doctor.
U doktor bo‘ldi.
It grew warmer.
Havo ilidi.
He is getting old.
U qariyapti.
She turned pale.
Uning rangi quv o‘chdi (oqardi).
They seemed tired.
Ular charchaganga o‘xshaydilar.
He looks ill.
U kasal ko‘rinadi.
QO‘SHMA FE’L-KESIM
Qo‘shma fe’l-kesim fe’lning shaxs-sonni ifodalagan shakli va infi nitiv 
yoki gerunddan yasaladi. Infi nitiv yoki gerund kesimning ma’nosini 
beradi, fe’lning shaxs-sonni ifodalagan shakli esa yordamchi fe’l vazifasini 
bajaradi.

261
Qo‘shma fe’l-kesim quyidagicha yasaladi:
1. Modal fe’llar va infi nitivdan:
He may return soon.
U tezda qaytib kelishi mumkin.
You must read this book.
Siz bu kitobni o‘qishingiz kerak.
The conference is to open 
tomorrow.
Konferensiya ertaga ochilishi kerak.
I have to go there.
Men u yerga borishim kerak.
He can do it.
U buni qila oladi.
2. Infi nitiv yoki gerund va yakka o‘zi to‘liq ma’no bermaydigan to 
begin boshlamoq, to continue davom ettirmoq, to fi nish tugatmoq, to like 
yoqtirmoq, to want istamoq, to intend niyat qilmoq, to try harakat qil moq, 
to avoid qochmoq, to hope umid qilmoq, to promise va‘da bermoq kabi 
fe’llardan yasaladi:
She began to translate the article.
U maqolani tarjima qila boshladi.
I have fi nished writing the exercise.
Men mashqni yozishni tugatdim.
He avoided sitting in the sun.
U quyoshda o‘tirishdan qochdi.
3. Qo‘shma fe’l-kesim oldidan bog‘lovchi fe’l kelgan sifat va infi nitiv-
dan, ba’zan gerunddan yasaladi:
I am glad to see you.
Men  sizni  ko‘rishdan xursand-
man.
He is ready to help her.
U unga yordam berishga tayyor.
This book is worth reading.
Bu kitob o‘qishga arziydi.
THERE IS BIRIKMASIDA KESIM
1. O‘quvchiga hali noma’lum bo‘lgan shaxs yoki buyumning biror joy da 
yoki biror vaqtda mavjudligini ifodalash uchun bor, mavjud degan ma’noni 
beruvchi there is (are) birikmasi ishlatiladi. There is (are) birik masi gapning 
boshida keladi. Undan keyin ega, undan keyin o‘rin va payt hollari keladi. 
Bunday gaplar o‘zbek tilida o‘rin yoki payt hollar bilan boshlanadi va bor 
deb tugaydi:
There is a telephone in that room.
O‘sha xonada telefon bor.
There are many apple trees in the 
garden.
Bog‘da ko‘p olma daraxtlari bor.