Инновация

Тизимости 
Биринчи вазиятдаги каби тизимости, тушунчасини тушунтириш 
жараёнидд содда мисоллар ва болалар ижодиётидан олинади. Машқлар 
ҳам ўйин тариқасида ўтказилади. 
1 — машқ. 
Ручка қандай тизимости бўлакларига эга? 
Тизимости номини ёзинг
Нима ўхшашини ёзинг
Кафт билан ўнг тарафдаги ёзувни беркитиб топмшмоқ тузинг. 
2 — машқ. 
Тизим ости номларини айтинг ва яхлит тизимни айтинг. Масалан: Йил 
фасллари. 

---

143 
Тизим ости тасвири
Бу қандай номланар
Бутун яхлит қандай номланади?
3 — машқ. 
Мушукча нималардан тузилган? 
Қушча нималардан тузилган? 

---

144 
Юқоридаги мисолларда келтирилган тизим остилардан афсонавий 
мавжудот ўйлаб топинг ва номланг 
Резюме 
Ҳар бир буюм бўлакларга ажралади, яхлит нарса янги хусусиятларга 
эга, олам тизими —тизим эмас нарсани топа олмаймиз: тизимлар турлича — 
техник, биологик, бадиий, социал. Мана шу мавзуда берилган билимларни 
анализ ва синтез қилиш, уларни бошқа мураккаб тизимларда қўллашларда 
ёрдам беради. 
 
ТИЗИМУСТИ 
Биз биламизки ҳар қандай тизим бўлаклардан иборат, лекин тизимнинг 
ўзи хам тизимусти деб номланувич юксак ташкил этган тизимнинг бўлаги 
бўлиши мумкин. 
1 — машқ. Тизим — тизимусти сифатида. 
Рўйхатни давом эттириш ва ҳосил бўлган тизимустини айтинг. 
Парталар, доска, дарсликлар, ручкалар........................................ 
Гуллар, жилға, қуёш, капалак..........................................................
Тўлқинлар, елканли қайиқ, булутлар.............................................. 
Ортиқча сўзни топинг ва қолган сўзларни бирор тизимустига қарашли 
эканини топинг. 
1.
Стол, стул, кароват(ётоқ), пол, шкаф........................................
2.
Сут, қаймоқ, олма, пишлоқ ....................................................... 
3.
Ширин, иссиқ, аччиқ, нордон, шўр............................................ 
4.
Валижон, Фурқат, Салим Алиев, Тўлқин................................. 
5.
Қўрқмас, ботир, довюрак, кучли, ваҳший............................. 
6.
Футбол, валейбол, хоккей, сузиш, баскетбол.......................... 
2 —машқ. Ким қаерда яшайди. Сичқонча қаерда яшайди (тизимусти) ва 
унинг қисмлари (тизимости) 
Қуйидаги чизмани туя учун тўлдиринг

---

145 
3
—машқ. Бир бутунни тўлдириш ва топиш. 
Чизмаларни тўлдиринг. 
Тизимусти
Транспорт
Тизимусти
Тизим
Автомобилъ
Тизимости
Тизимости
Ўтказгичлар
Тизимусти
Тизимусти
Ўрмон
Тизим
Тизимости
барг
Тизимости
Тизимусти
Тизимусти
Матн
Тизим
Тизимости
Тизимости
Ҳарфлар
4 —машқ. Шакл ясаш. Пифгор бошқотирмаси. 
1.
Шаклларни қирқиб олинг. 
2.
Сиз кўрган шаклларни номини айтинг. 
3.
Квадрат тузинг. 

---

146 
Ҳар бир геометрик фигура тизимни ташкил қилади. Маълум тартибдаги 
уларнинг йиғиндиси тизимусти квадратни ташкил этади. 
Резюме 
Тизимлар ўз ҳолига мавжуд эмас, улар бошқа тизимлар билан боғлиқ ва 
мутоносибдир: ҳар қандай ўзгариш бутун тизимга таъсир қилади. 
Тизим хусусиятлари (қандай? қанақа?) 
Хусусиятлар — тизимнинг ўзгартирилиши мумкин бўлган ҳолатларидир. 
Хусусиятлар бўйича тизимларни бир биридан фарқлаш мумкин. 
Масалан: ҳар бир тизимлар қисмларга бўлиниш хусусиятига эга. 
Тизим хусусиятларини топишмоқлар орқали билиш осонроқ ва 
қизиқарлироқ. Дастлабки даврда ўқувчиларга ўқитувчи ёрдами зарур бўлади, 
кейинчалик эса тизимлар ҳақида тасввурга эга бўлишгач, улар турли сеҳрли 
нарсалар ёки эртак қахрамонларини тасвирлашга қийналмайдилар. 
1. 
Тасвир бўйича топинг. 
Оқ, тўртбурчак, кичкина, из қолдиради___________________________ 
Оқ, юпқа, ғижимланади___________________________________________ 
Думалоқ расми бор, синади___________________________ 
Тўртбурчак, юмшоқ, оқ, қалам изларини йўқотади 
Узун, қаттиқ, ўткир, ялтироқ. ____________________________________ 
2. Хусусиятларини тасвирланг. 
Сезги органлари тизим 
бўлаклари
Тизим бўлакларини 
тасвирланг
Расмини чизинг
Кўзлар
қулоқлар
Қўллар (тери сезгилари)
тил
бурун
3. Топишмоқларни топинг. 

---

147 
Қизча мушукка қарар, 
 Эртак расмига қарар, 
 Бунинг учун қизчага 
 кўзлари керак бўлар 

Қизча ўрмонга борар, 
Какку сайрашин тинглар, 
 Бунинг учун қизчага 
қулоқлар керак бўлар 
 
Қизча қорни ушлайди 
Совуқлигин сезади 
Бунинг учун қизчага 
қўллар керак бўлади 
Қизча олдида гумма, 
Қип — қизариб пишибди
Гуммани тишлаганда 
Тил:
Ширинми? — дебди 
-Онажоним ошхонада,
Тайёрлар овқат бугун 
Тушликка нима еймиз 
 Бурун ёрдам беради