Innovaciyalar ministirligi

Kurs jumısınıń obyekti: Prokariot genomındaǵı genler loalizaciyası.
Kurs jumısınıń maqseti: Genom quramındaǵı genlerdiń dúzilisi, prokariot genomların úyreniw.
Kurs jumısınıń waziypası: genlerdiń lokalizaciyası máselelerin úyreniw, Prokariotlar genomın analiz qiliw, Escherichia coli bakteriyası genomın úyreniw hám teoriyalıq maliwmat beriw siyaqli waziypalardan ibarat.


I.BOB. GENLERDIŃ GENOMDAǴÍ LOKALIZACIYASÍ
1.1. Genlar genomdagi lokalizaciyasi ham onıń táripi
Genetika hám ózgeriwshenlikti arnawlı bir genetikalıq apparat iskerligi támiyinleydi. Házirgi dáwirde genetikalıq apparat dúzilisi 3 basqıshqa ajratıladı: gen, xromosoma hám genom. Genomnıń dúzilisi hám iskerliginiń tiykarǵı principleri tolıq DNK molekulası qásiyetleri menen belgilenedi.
Xromasomalarda genler bir tegis jaylaspaǵan. Har bir xromosoma kóp hám kem gen uchastkalarınan shólkemlesken. Adam genomındaǵı genler basqa ápiwayı organizmlerge qaraǵanda kóbirek. Óytkeni adam genomında alternativ splaysin keń tarqalǵanlıǵı bolıp tabıladı. Adam hám basqa sútemiziwshi organizmler telomerida tandem tákirarlar (GGGTTA) izbe-izlilikden shólkemlesken. Mikrosatellitlar (yamasa ápiwayı qısqa tandem tákirarlar)- DNKdaǵı 1-6 jup tiykar uzınlıqtaǵı tákirarlanıwshı fragmentler bolıp tabıladı. Mikrosatellitlar nukleotidlar izbe-izligin joqarı tezlikte ózgeriwi menen xarakterlenedi, DNK replikaciyasi noqatlı mutaciya-da kóship ótedi. Mikrosatellitler minisatellitler sıyaqlı populacion genetikalıq tekseriwlerde molekulyar markerler sıyaqlı paydalanıladı (1.1-súwret).

1.1-súwret. Genom strukturası.
Transpozonlar - organizmde ushraytuǵın DNK bólegi bolıp, óz ornin ózgertiw qábiletine iye. Olar genom sheńberindeǵana kóbiye aladı. Transpozonlar “atlawshı genlar” atı menen ataqlı, olar genetikalıq mobil elementlerdiń bir wákili esaplanadı. Transpozonlar genomnıń kodlanbaytuģun bólegine kiredi. DNK nukleotidlar izbe-izligi tiykarında belok quramındaǵı aminokislotalar izbe-izligi haqqındaǵı informaciyani tasimaydi. Soǵan qaramay mobil elementlerdiń bir qansha klassları quramında fermentler izbe-izligi haqqındaǵı maǵlıwmatlar boladı. Bul fermentler transpozon háreketleniwin transkripsiya hám katalizaciya etedi. Mısalı, DNK transpozonlar hám DDP1 - transpozaza, BORS1 hám BORS2 fermentlerin kodlaydı.Har qıylı organizmlerde transpozonlar hár qıylı dárejede tarqalǵan. Mısalı, adamlarda transpozonlar DNK izbe-izliginiń 45 % in quraydı. Drozofil mıywe shıbınında transpozonlar pútkil genomnıń 15-20 % in quraydı. Ósimliklerde transpozonlar genomnıń tiykarǵı bólegin iyeleydi. Mákkede transpozonlar pútkil genomnıń 85 % in quraydı. 2012-jılda 96 adam kesellikleri dizimge alınǵan. Óytkeni genetikalıq mobil elementlerdiń de novo kiriwi nátiyjesi bolıp tabıladı.