Innovatsiya-ziyo

oka, ako variantlari, kelyapti so‘zining kevotti, kelopti, kelutti shakllari 
bor. Yuksak madaniy nutq sohibi ulaming nutq sharoitiga mos 
variantini tanlab ishlata oladi. Deylik, boshqa sheva vakillari bilan
25

---

muloqotda yoki rasmiy vaziyatlarda ulaming adabiy til variantini 
qo‘llaydi. Shevadoshlari bilan suhbat jarayonida o‘z lahjasiga xosini 
ishlatadi.
Nutq madaniyati ijtimoiy hodisa, u jamiyat, fen va texnika, 
madaniy va adabiy hayot rivoji bilan uzviy bog‘liq holda taraqqiy etib 
boradi. Jamiyat a’zolarining bilim va madaniy saviyasi o‘sgan sari nutqi 
ham jilolanib, sayqallashib, adabiy til qoidalari va me’yorlariga 
muvofiq 
holda 
takomillashib 
boradi. 
Nutq 
madaniyatining 
rivojlanishida adabiyot, san’at, radio, televideniye va davriy 
matbuotning o'm i katta.
Og'zaki va yozma nutq madaniyatining o'ziga xos qoidalari va 
me’yorlari bor. Ayniqsa, yozma nutq madaniyati m e’yorlari uzoq 
asrlardan beri taraqqiy etib kelmoqda. Masalan, XV asrdayoq o‘zbek 
yozma nutqining me’yorlari bo‘lgan. Buyuk mutafekkir shoir Alisher 
Navoiy o'zining butun hayotiy va ijodiy feohyati bilan o‘z davri yozma 
nutq madaniyati, nutq odobi rivojiga mislsiz hissa qo‘shgan. Bobur, 
Muhammad Solih, Gulxaniy, Nodira, Ogahiy, Furqat, Muqimiy va 
boshqa shoirlaming asarlari tilida Alisher Navoiy an’analari davom 
ettirilgan. 0 ‘tmish ajdodlarimizning og‘zaki nutq madaniyati qanday 
bo‘lganligi haqida m a’lumotlar yetib kelmagan. Biroq xalqimiz orasida 
ming yillar davomida yashab kelayotgan “Yaxshi so'z - jon ozig'i, 
yomon so'z - bosh qozig'i”, “Bug'doy noning bo'lm asa ham, bug'doy 
so'zing bo'lsin”, “O'ynab gapirsang ham, o'ylab gapir”, “Har neni 
yemak - hayvonning ishi, har neni demak - nodonning ishi” kabi maqol 
va hikmatlaming yashab kelayotganligi o'tmishda ham og'zaki nutq 
madaniyatiga katta e’tibor berilganligini ko'rsatadi.
Ritorika. Ritorika so'zi yunoncha rhetorike (“notiqlik”) so'zidan 
olingan bo'lib, tor m a’noda notiqlik san’atini, keng ma’noda, umuman, 
badiiy nasr haqidagi fen tushunchasini anglatadi. Ritorika miloddan 
aw algi 5-4-asrlarda Yunonistonda yuzaga kelib, miloddan aw algi 3-2- 
asrlarda mustaqil fen tusini olgan. Miloddan aw algi I asrda Rimda keng 
tarqalgan. Notiqlik bilan shug'ullanuvchi shaxslar ritor deb yuritilgan.
Ritorika fen sifetida 5 qismdan iborat bo'lgan:
• materialni topish.
• joylashtirish.
• fikmi so'z bilan ifodalash.
• yodlash.
• talaffuz.
26

---

Ritorika qadimgi davrda Sitseron, Kvintilian kabilar ijodida ishlab 
chiqilgan va asoslangan. 0 ‘rta asrlar va yangi davrda (Rossiya, 
M.V.Lomonosov ijodida) nazariy jihatdan rivojlantirilib, o‘zining 
yangi pog‘onasiga ko'tarilgan. 19-asrga kelib esa adabiyot nazariyasi 
fani tarkibiga kirib ketgan. Keyingi davrlarda ritorika termini 
dabdabali, quruq safsatani anglatadigan b o iib qolgan (ritorika haqida 
keyingi mavzuda batafsil to‘xtalamiz).
Voizlik. Voiz so‘zi arabcha bo‘lib, “jamoat oldida nutq 
so£zlovchi”, “voizlik bilan shug‘ullanuvchi kishi”, “malakali notiq” 
ma’nosini anglatgan. Voizning maxsus nutqi va'z deyilgan. Voizlik 
jamoat oldida nutq so'zlash, notiqlik san’ati ilmiy-siyosiy ma’raza, 
bahs, munozara, targ‘ibot va tashviqotning asosiy vositasi sifatida keng 
ijtimoiy mavqega ega bo‘lgan san’atdir.
Voizlar chuqur bilim, yuksak madaniyat va maxsus ijrochilik 
salohiyati (chiroyli v a ta’sirchan ovozi, aniq va ravshan talaffuz, o ‘z 
zamonasi uchun yetakchi tillami mukammal bilish kabi) ga ega 
bo'lgan.
Qadimda Sharq mamlakatlarida hukmdor shaxsan o‘zi jamoat 
oldiga chiqib, o‘z siyosati, xalqaro ahvol va boshqalar haqida nutq 
so‘zlagan. El oldiga chiqish, ayniqsa, jum a namozi, hayit, navro‘z 
kunlari va boshqalarda, mamlakatlararo urush boshlangandagi 
yig'inlarda voizlik odat tusiga kirgan. 9-asrga kelib, bu muhim ishni 
xushovoz, ta’sirchan gapiradigan, ishontira oladigan maxsus kishilar -
voizlarga topshirganlar. Shunday qilib, voizlik san’ati shakllangan. 
K eyinchalik uning tarm oqlari vujudga kelgan:
• d a b ir lik (boshqaruv m azm undagi);
• x a tib lik (diniy, siyosiy mazmundagi);
• m u z a k k irlik (diniy-axloqiy mazmundagi) kabi.
Voizlik tinglovchilaming xususiyatiga qarab yana turlarga 
bo‘lingan:
• sultoniyot (yuqori tabaqa uchun);
• xutubu jihodiya (jangovar nutqlar);
• g ‘a rib o n a m aq om (oddiy xalq uchun) kabi.
Voizlik ijtimoiy va badiiy jihatdan muhimligi tufayli asrlar 
davomida rivojlana borgan. 0 ‘rta asrlarda voizlik san’ati nazariyasi, 
talqin uslublariga bag‘ishlangan ilmiy, uslubiy va majmuaviy asarlar 
yaratilgan. Voizlik san’atini o‘rgatuvchi maxsus so h a-ilm i kalom, ilmi 
balog‘a shakllangan.
27

---

Musulmon Sharqining yirik olimlari, din arboblari, adiblar 
ko’pincha yetuk voizlar bo‘lishgan. Bu borada Xoja Muayyad 
Mehnagiy, Mavlono Riyoziy, H usayn Voiz K oshifiy, M avlono 
Muin Voiz Hiraviy, Bahouddin Valad, Jaloliddin Rumiy, 20-asrda esa 
mufti Ziyovuddinxon Eshon Boboxon o ‘g ‘li va boshqalar so‘z qudrati 
va jonli nutq san’ati bilan mashhur voizlar sifatida boiganlar.
Voizlik san’ati taraqqiyoti hozirgi notiqlik san ’ati rivojiga kuchli 
ta’sir ko’rsatdi.