Innovatsiya-ziyo

anor - onar kabi. Hozirgi zamon davom fe’li qo'shimchasi shevada - 
yap(ti), -op(ti), -utti, -vot(ti) shaklida qo‘llanadi: boryapti, boropti, 
borutti, borvotti kabi. Adabiy tilda shulardanyo ‘q, ко ‘z, ota, aka, anor, 
boryapti variantlari adabiy talaffuz me’yori (orfoepik me’yor) sifatida 
saralangan.
Orfoepiyaning yuzaga kehshida orfografiya va xalq og'zaki 
nutqining talaffuzi asos qilib olinadi.
Adabiy talaffiiz m e’yorini o‘rganish orfoepik qoida va orfografik 
lug'at orqali amalga oshiriladi.
O'zbek tilshxmosligida M.Sodiqova, U.Usmonovalaming “O'zbek 
tilining orfoepik lug'ati” 1977-yilda, O'zbekiston Respublikasi Fanlar 
akademiyasi Til va adabiyot instituti tomonidan “O'zbek adabiy 
talaffiiz lug'ati” 1984-yilda nashr qilingan. Birinchi lug'atda o'zbek 
tilida faol qo'llanadigan 8000 ga yaqin so'z, ikkinchisida esa 20 000 
dan ortiq so'z va so'z shaklining adabiy-me’yoriy talaffuzi belgilab 
berilgan, ba’zi so'z va grammatik shaklning talaffuzidagi noto'g'ri 
ko'rinishi inkor qilinib, uning to 'g 'ri aytilishi ko'rsatilgan.
Orfoepiya orfografiya bilan zich bog'langan. Biroq talaffuz hamma 
vaqt ham yozuv bilan teng kelavermaydi. Jumladan, yozuvda bor ayrim 
tovush sezilar-sezilmas aytilishi, umuman tushirilishi 
m u m k in
yoki, 
aksincha, orttirilishi mumkin. Nutqda tovush almashtirilishi ham ko'p
46

---

uchraydi. Masalan, adabiyochchi (adabiyotchi), badbax (badbaxt), 
ussum (uch so‘m), issiz (izsiz), xursan (xursand), go ‘sh (go‘sht), bo 'sa 
(bo'lsa), kesa (kelsa) kabi. Bular yozuv bilan mos kelmasa-da, adabiy 
talaffuz me’yori hisoblanadi. Lekin oshshi (oshni), ishshi (ishni), yuzzi 
(yuzni), o'tta (u yerda), aqqa (u yoqqa), baqqa (bu yoqqa) kabi 
so‘zlarda adabiy m eyordan chekinish ro‘y bergan.
0 ‘zbek adabiy tilining asosiy orfoepik qoidalarini unlilar talaffiizi, 
imdoshlar talaffiizi, asos va qo‘shimchalar talaffiizi hamda boshqa 
tillardan o'zlashtirilgan so‘zlar talaffiizi tarzida o ‘rganish mumkin.
Turkiy tillardagi so'zlarda / undoshi bo'lmagan, shuning uchun 
jonli so‘zlashuvda arab, fors va rus tillaridan o ‘zlashgan so‘zlardagi/ni