Innovatsiya-ziyo

2. Sharq nutq odobi haqida. Sharqda so‘zga munosabat, nutq 
odobi shaxs va jamiyat madaniyatining ajralmas qismi bo'lgan. So‘z 
madhi shoirlarimiz ijodida katta o ‘rin tutadi. Shoirlar asarlarining ayrim 
boblari to‘lig‘icha so'z madliiga bag'ishlangan. Vatandoshlarimiz Abu 
Rayhon Beruniy, Abu Nasr Farobiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh Al- 
Xorazmiy, Malunud Koshg'ariy, Mahmud Zamaxshariy, Yusuf Xos 
Hojib, Ahmad Yugnakiy, Ahmad Yassaviy, Abdurahmon Jomiy, 
Alisher Navoiy kabi ulug' siymolar til va nutq odobi masalalariga 
alohida mas’uliyat bilan munosabatda bo'lishdi, lug'at va lug'atchilik, 
grammatika va matiqqa oid ko'plab nazariy va amaliy asarlar yaratdilar.
Kaykovus tomonidan 1082-1083-yillarda yaratilgan, qadimgi 
Sharq amaliy tafakkurining go'zal namimasi bo'lgan “Qobusnoma”da 
nutq odobi va madaniyati haqida ham ajoyib mulohazalar bor.
Asar 44 bobdan tashkil topgan, 6-7-boblari so'z va nutq odobiga 
oid. O'rinli so'zlash, behuda gapirmaslik, o'ylab, har bir fikrdan kelib 
chiqadigan xulosani ko'z oldiga keltirib gapirish zarurligini, 
mahmadonalik va ko'p gapirish kishining obro'sini tushirishini 
ta ’kidlaydi: “Ey farzand, agar sen har qanday notiq bo'lsang ham, 
o'zingni bilganlardan pastroq tutgil... K o'p bil-u, oz so'zla, kam 
bilsang, ko'p so'zlama, chxrnki aqlsiz kishi ko'p so'zlaydi. Deganlarki, 
jim o'tirish salomatlik sababidir. K o'p so'zlovchi aqlli odam bo'lsa 
ham, xalq uni aqlsiz deydi...”
3. Turkiy mutafakkirlar so'z va nutq madaniyati haqida. Abu 
Rayhon Beruniy (973-1048) mutazalliylar oqimiga mansub bo'lib, 
tilning paydo bo'lishiga doir o 'z qarashlarini bayon etish bilan birga, 
grammatika, aruz va mantiq fanlari madaniy taraqqiyot va ijtimoiy 
ehtiyojning mahsuli ekanligini ta’kidlaydi.
Abu Nasr Farobiy to 'g 'ri so'zlash, mantiqiy xulosalar chiqarish, 
chiroyli va sermazmun nutq tuzishda leksikologiya, grammatika va 
mantiq bo'yicha bilimlaming naqadar ahamiyati katta ekanligini 
ta’kidlaydi: “..ta’lim berish va ta’lim olish, fikmi qanday ifodalash,
35

---

bayon etish, qanday so‘rash va qanday javob berish masalalasiga 
kelganimizda, bu haqda bilimlaming eng birinchisi jismlarga va 
hodisalarga ism beruvchi til haqidagi ilmlar deb tasdiqlayman...”
Ulug‘ shoir Yusuf Xos Hojib “Qutadg‘u bilig” (XII asr) asarida 
so'zdan to‘g‘ri foydalanish haqida shunday yozadi: “Bilib so'zla, so‘z 
bilig sanalur. So‘zni ko‘p so'zlama, kamroq so‘zla. Tuman (ming) 
tugunini shu bir so‘z bilan yech. Gapirishdan maqsad so‘zlovchi ko‘zda 
tutgan narsa, hodisa, voqealami tinglovchiga to‘g ‘ri, ta’sirchan, 
yetkazishdan iborat”.
Adib Ahmad Yugnakiy (XII-XIII) so‘z mas’uliyatini ulug‘laydi: 
“0 ‘quv so‘zla, so‘zni eva so'zlama, So'zning kizla, kedin, boshing 
kizlama (Mazmuni: S o ‘zni o'qib so'zla, shoshib gapirma, keraksiz,