Innovatsiya-ziyo

о ‘ynab gapirsang ham о ‘ylab gapir, yaxshi so 'z jon ozig 4, yomon so ‘z 
bosh qozig 7, yaxshi so 'z bilan ilon inidan chiqadi, yomon so ‘z bilan 
pichoq qinidan chiqadi kabi son-sanoqsiz maqol va matallardan ham 
bilsa boTadi. Demak, bu muammo “ko‘hna va hamisha navqiron” 
masalalardan.
Madaniyat o ‘ta keng qamrovli tushuncha. Ko‘pchilikka hatto uning 
moddiy va ma’naviy turlari borligi ham yodboTib ketgan. Lekin tildagi 
madaniyat uning qaysi turiga kirishi masalasiga kelganda ikkilanib

---

qolamiz. U raoddiy madaniyat tarkibiga kiradimi yoki ma’naviy 
madaniyat unsurimi?
Til, aw alo, kishilarning eng muhim aloqa vositasi. Bu nuqtayi 
nazardan u moddiy tabiatli. Zero, sezgi a ’zosi (eshitish, ko‘rish kabi) ga 
ta’sir qiluvchi hodisa moddiy sanaladi. Demak, kishilarning o'zaro 
aloqa vositasi sifatidagi tilga xos bo‘lgan madaniyat moddiy 
xususiyatga ega. Lekin, ma’naviy madaniyat sifatida qadrlanuvchi 
boyligimiz - qadriyatlarimiz, bobolardan qolgan ulkan badiiy va ilmiy 
meros, san’at asarlari bizga til, ya’ni iming, asosan, yozma, ba’zan 
og'zaki ko‘rinishlarida yetib kelgan. Xo‘sh, ma’naviy madaniyat 
“tashuvchisi” sifatida u qanday baholanmog‘i lozim? Biz bu 
madaniyatni o‘qish, eshitish orqali bilamiz, o‘zlashtiramiz. Bundaham, 
e’tibor qilinsa, til m a’naviy madaniyatning “qobig‘i” - moddiy 
ifodalovchisi sifatida yuzaga chiqadi. Shuningdek, kishilarning axloqiy 
tabiati, dunyoqarashi ham til orqali namoyon bo‘ladi. Ko‘rinadiki, til 
millatning moddiy boyligi, undagi madaniyat moddiy madaniyatdir.
Albatta, til birliklari shakl va ma’no yaxlitligidan iborat. Ammo til 
madaniyati ana shu ma'noning ijtimoiy voqelanishi bilan belgilanadi. 
Buni yaqqol tasaw ur qilish uchun til va nutqni farqlash lozim Ma’lum 
bir millatning eng muhim o ‘zaro aloqa-aralashuv vositasi til deyiladi. 
Uning ming-ming yillar davomida shakllangan qonun-qoidalari shu 
tilda so‘zlashuvchi barcha kishilar uchun majburiy. Barchamizda uzoq 
zamonlar osha yig‘ilgan boylik - til imkoniyatidan foydalanish 
ehtiyojimiz bor. Tilimiz fikr almashish ehtiyojlarimizni to ia qondira 
olish darajasida har jihatdan mukammallik kasb etgan. Ana shu 
mukammallik til madaniyati deyiladi. Til madaniyati millatning 
umumiy 
madaniyati 
hisoblanadi. 
Uning 
m a’lum 
bir 
kishi 
voqelantiradigan ko‘rinishi nutqdir. Nutqning mukammallik darajasi 
nutq madaniyati deyiladi. Nutq madaniyatida shaxsning til 
madaniyatidan foydalanish darajasi namoyon boTadi. Kishining 
umumiy madaniy saviyasi, bilim darajasi, intellektual salohiyati, 
farosati kabi omillar uning til madaniyatini o‘zlashtirib, nutq 
madaniyatiga aylantirishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Shuning uchun 
tilimiz qanchalik go‘zal boTmasin, ba’zi kishilarning nutqini 
eshitganda beixtiyor qulog‘ingni berkitging keladi. Ayrim kishilar 
gapirganda so‘z topolmay qiynaladi. Bu uning til madaniyatidan 
foydalanishda zarur bo‘lgan o ‘qimishlilikning yetishmasligidir. 
Kimlardir tovushlami talaffuz qilishda qiynaladi. Birnda ulaming

---

sog‘lig‘i til madaniyatini voqelantirishiga imkon bermaydi. Shunday 
kishilar borki, ular so‘zlaganda sel bo‘lib ketasan. Bunday kishilami 
so‘z san’atkori deyishadi. So‘z san’atkorlari til madaniyatini 
mukammal darajada nutq madaniyatiga aylantira oladilar. Buning 
zaminida ulaming mashaqqatli mehnati ham yotadi. Demak, 
madaniyatning boshqa turlarida bolgani kabi til madaniyatini 
o‘zlashtirishda ham qobiliyat va mehnat muhim rol o‘ynaydi.
Tihiing madaniy taraqqiyotida millatning madaniy taraqqiyoti 
yotadi. 0 ‘zbek xalqi madaniyati bu darajada rivojlanmaganda tilimiz 
ham bunchalik ko‘rkli va rangin, serjilo bo‘lmas edi. Bobolarimiz 
dunyo 
sivilizatsiyasidan 
oziqlanib, 
moddiy 
va 
m a’naviy 
madaniyatimizni yuksak darajaga ko‘tardilar. 
Bu madaniyat 
namunalarini birma-bir sanab o‘tirmaymiz, albatta. Birgina misol 
keltiramiz. Rus sharqshunos olimi S.N.Ivanov “go‘zal fors mumtoz 
she’riyatining kichik singlisi bo‘lgan turkiy nazmiyot yuksalib, 
opasidan ham bo‘ychan bo‘ldi” degan go'zal o‘xshatish qilgan. Demak, 
fors adabiyotidan oziqlangan o‘zbek adabiyoti undan ko‘plab so‘z va 
iboralarni ham o‘zlashtirdi. 0 ‘zlashtirganda ham nafaqat yozilishini, 
balki talaffuzini ham aynan oldi. Shuning uchun hazrat Navoiy fors 
turkiycha so‘zlasa, fors ekanligi bilinib turadi, biroq forscha so‘zlagan 
turkiyni hech kim turkiy demaydi degan.
Til madaniyati jamiyatda mustahkam o‘mashgan boTib, hamma 
unga rioya qilishga majbur. O lz nutqida yuqorida ta’kidlangan o‘zbek 
tili madaniyatini emas, balki sun’iy ravish da o ‘zga til madaniyatini 
voqelantirishga intiluvchilar ham uchrab turadi. Uning nutqida 
qoTlangan so‘z va iboralar til madaniyatiga muvofiq emas ekan, uning 
nutqi ham madaniylikdan begona, o‘zi esa har qancha chiranmasin, 
ayrimlar o‘ylaganchalik “jaa madaniyatli” kishi emas.
Umuman olganda, til madaniyatining xususiy ko‘rinishi boTgan 
nutq madaniyatini yuksaltirish uchun nimalarga e’tibor qaratish lozim?
E’tibor bergan boTsangiz, ommalashgan koreys seriallari 
dublyajida qahramonlar bir-biriga shunaqa chiroyli lutflar qilishadiki, 
men buning bolalar nutqiga qanchalik ta’sir qilganligini, ular ham 
shimday gapirishga uringanlarini kuzatganman. Demak, birinchidan, 
faqat til qoidalarini yodlatmasdan, jonli muloqot madaniyatini 
shakllantirishning turli ilg‘or vositalarini ta’lim-tarbiya jarayoniga 
tatbiq qilish lozim. Ikkinchidan, bunda kattalaming ibrati muhim 
ahamiyat kasb etadi. Chunki oilada farzandlarini boloxonador qilib
8

---

haqoratlaydigan ota-onalarimiz ham yo‘q emas. Hashamatli uy, to ‘kis 
sharoit, so'nggi rusumli avtomobil, qimmatbaho kiyim-bosh va sayr-u 
sayohatlarnigina madaniyat deb biladigan, lekin Abdulla Qahhor ta’biri 
bilan aytganda, “ichida it o'lgan” kishilar ham uchrab turadi.
Norasmiy doiralarda har qanday tilda so‘zlashish ixtiyoriy bo‘lsa- 
yu, shevada gapirish aybmi? Faqat qayerda qanday gapirishni bilish 
kerak. Bu jamiyat a’zosining madaniy saviyasi bilan bog‘liq. Rus tilida 
anjuman bo‘layotganda bu tilni bila turib o‘zbek tilida so‘zlash jamiyat 
odobiga nomuvofiq bo'lgani kabi, rasmiy holatlarda ham shevada 
gapirish m a’qul emas. Oila bag‘rida, qarindosh-urug‘ huzurida, 
lahjadosh do‘stlar davrasida shevada so'zlashish nafaqat mumkin, balki 
zarur hamdir.
Umuman olganda, mukammal til madaniyatimiz mavjud. Undan 
foydalanish ko‘nikmasini o'stirish esa dolzarb m asalabo‘lib qolmoqda.