Innovatsiyalar vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti d. A. Axatova

2.5. Eng qadimgi yozma manbalarda ta’lim-tarbiya masalalarining 
yoritilishi. 
Turkiy xalqlarning yozma ma’rifiy yodgorliklari o‘ziga xos xususiyatga 
ega bo‘lib, pedagogika tarixi, xususan, yosh avlod tarbiyasida muhim ahamiyat 
kasb etadi. Bular “Urxun-Yenisey (Enasoy) yodgorliklari”, “Irq yozuvlari” 
(“Ta’birnoma”) kabi manbalar bo‘lib, ulardan yangi davr kishisini tarbiyalashda 
foydalanish muhim vazifalardan sanaladi. 
Eng qadimgi turkiy tilda yaratilgan va turk-rumiy yozuvida bitilgan 
Urxun- Enasoy bitiklarini “toshlarga bitilgan kitoblar” ham deb ataydilar. O‘ziga 
xos xat (yozuv)da bitilgan bu bitiklar eramizning VI-VIII asrlarda yozib 
qoldirilgan. Toshlarga bitilgan mazkur yodgorliklar ta’lim-tarbiyaga oid 
qimmatli ma’lumotlarni beradi. 
Urxun- Enasoy yodgorliklari dastlab Yenisey havzasida, so‘ngra 
Mo‘g‘ilistonning Urxun daryosi bo‘yida topilib, ushbu yozuvlarni 1893 yilda 

---

43 
birinchi bo‘lib daniyalik olim Vilgelm Tomson o‘qigan. V.Tomsondan so‘ng 
olimlar – N.M.Yadrinsev, V.V.Radlovlar mazkur manbalarni izlab topib, 
o‘qishga muvaffaq bo‘ldilar. 
Urxun- Enasoy yodgorliklari S.E.Malov hamda I.V.Steblevalar tomonidan 
rus tiliga tarjima qilindi. O‘zbekistonda Oybek, O.Sharafuddinov, N.Mallayev, 
Aziz Qayumov va N.Rahmonovlar Urxun- Enasoy bitiklari ustida tadqiqot 
ishlarini olib bordilar va ushbu manbaning ta’lim va tarbiya ishlarini yo‘lga 
qo‘yishdagi ahamiyatini yoritib berdilar. 
Ma’lumki, eramizning VI asri o‘rtalariga kelib, Oltoy, Yettisuv va 
Markaziy Osiyo hududlarida yashovchi turk qabilalaridan iborat Turk hoqonligi 
davlati tarkib topdi. Bu hoqonlik g‘arbdan Vizantiya, janubdan Eron va 
Hindiston, sharqdan Xitoy bilan chegaradosh bo‘lgan. Turk hoqonligi Turkyut 
davlati deb ham atalgan. Hoqonlik 604 yilda Sharqiy va G‘arbiy hoqonlikka 
ajralgan. Eramizning 745 yiliga kelib esa Turk hoqonligi barham topgan. 
Turk hoqonligi asosan uch kishi: Bilga hoqon (Mog‘iliyon), Kultegin, 
Tunyukuklar tomonidan boshqarilgan. Bilga hoqon (Mog‘iliyon) - hoqon, 
Kultegin – sarkarda, Tunyukuk esa - vazir bo‘lib, ularning hamkorligida 
boshqarilgan davlat ushbu davrda ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan. 
Bitiktoshlarda turk hoqonlarining yurishlari, yurishlar davrida alp kishilar, 
sarkardalar tomonidan ko‘rsatgan jasoratlar, ularning bilimli, mard, xalqparvar 
ekanliklari bayon etiladi. o‘z vatanining mustaqilligi uchun kurashish, xalqni 
asoratdan olib chiqish, ularning birdamligini ta’minlash hoqonlar Bo‘min, 
Istami, Eltarish, Eltarishning o‘g‘illari - Bilga hoqon, lashkarboshi Kultegin, 
ma’naviy otalari Tunyukuklarning zimmasiga tushgani hikoya qilinadi. Masalan, 
Kultegin bitigida uning ta’rifi berilgan. Kultegin xalqparvar, tadbirkor, xalqning 
kelgusi taqdirini ham o‘ylaydigan jonkuyar sarkarda sifatida ta’riflanadi. U o‘z 
jonidan vatan taqdiri, xalq manfaatini yuqori qo‘ygan shaxs. Kultegin Eltarish 
hoqonining kichik o‘g‘li. U 713 yil 27 fevralda qirq yetti yoshida vafot etadi. 
Bitiktosh 732 yilda o‘rnatilgan. Ushbu bitiktoshda barcha voqealar Kulteginning 

---

44 
akasi Bilga hoqon tilidan hikoya qilinadi. Uning asli ismi Mug‘iliyon bo‘lgan. 
Bitigni Kulteginning jiyani Yo‘llug‘ tegin yozgan. Demak, bitigning muallifi 
ham ma’lum. 
Kultegin bitigida Bilga hoqonning og‘a-inilari va qarindosh-urug‘lariga 
murojaat qilib, ularning xatolari tufayli turk elida ko‘p falokatlar yuz berganini 
bayon etganligi ifodalanadi. Turkiylarning harbiy yurishlari, ularga qo‘shni 
bo‘lgan tabg‘achlarning bosqinchiligi tufayli xalq boshiga tushgan kulfatlar 
haqida so‘z yuritiladi, shuningdek, xalqning yolg‘onchilik, firibgarlik qurboni 
bo‘lganligi ta’kidlanadi: “Oltin, kumush, ichkilik, ipakni shuncha hisobsiz 
berayotgan Tabg‘ach xalqi so‘zi shirin, ipak kiyimi nafis ekan. Shirin so‘zi, ipak 
kiyimi bilan aldab, yiroq xalqni shu xilda yaqinlashtirar ekan. Yaxshi qo‘shni 
bo‘lgandan keyin yovuz ilmni u yerda o‘rganar ekan. 
Yaxshi, dono kishini, yaxshi alp kishini yo‘latmas ekan. Biror kishi aldasa, 
urug‘i, xalqi, uyi, yopinchig‘igacha qo‘ymas ekan. Shirin so‘ziga, nafis ipagiga 
aldanib, ko‘p turk xalqi o‘lding... Turk xalqining ayrimini u yerda yovuz kishi 
shunday pishiqlar ekan: yiroq bo‘lsa yomon ipak beradi, yaqin bo‘lsa yaxshi 
debo beradi. Ilmsiz kishilar bu so‘zga ishonib, unga yaqinlashdilar va ko‘plari 
o‘ldilar”. 
Hoqon tomonidan xalqqa qilingan murojaatda turkiy xalqlarni hokimiyatni 
mustahkamlash, o‘zaro urushlarga chek qo‘yish, tinch-totuv bo‘lib yashashga 
undashdek ezgu maqsad ham yotadi. 
Kultegin esa, dono, bahodir, jasur inson sifatida tasvirlanadi. 
Kultegin bitigida Bilga hoqon eng muhim insoniy xislatlar, hayotiy 
zaruriyatlar borasidagi fikrlarni nasihat, o‘git tarzida bayon etadi. 
Turk xalqi o‘zaro birlashmagani, bir-birlariga ishonmaganliklari uchun 
hiyla va firib qurboni bo‘lib, tabg‘achlar ularni qul va cho‘ri etgani, oqibatda ular 
qashshoq, erksiz va mute bo‘lib qolganliklarini kuyunib so‘zlaydi. 
“Beklari, xalqi insofsiz bo‘lgani uchun, tabg‘ach xalqi hiylakor bo‘lgani 
uchun, toymas bo‘lgani uchun, firibgar bo‘lganligi uchun, og‘a va ini bir-biriga 

---

45 
qarshi bo‘lishini hohlaganlari uchun, begi va xalqini bir-biriga chaqqani uchun 
turk xalqi ellashgan davlatini qo‘ldan chiqarib yuborgan”. 
So‘ng turk xalqini qanday qilib birlashtirgani, ukasi Kulteginning jasorati 
tufayli el bosqinchilar hujumidan omon qolgani, to‘q va farovon hayot 
kechirgani, u jasur va yengilmas alp yigitlardan ekani bayon etiladi. 
“Tangri yarlaqasin, baxtim bor uchun, nasibam bor uchun o‘layotgan 
xalqni tiriltirib tarbiyat qildim, yalang‘och xalqni kiyimlik qildim, yalang‘och 
xalqni ko‘p qildim. To‘rt jihatdan xalqni butunlay el qildim, bir-biriga do‘st 
qildim, butunlay menga qaradi. Mehnatni, kuchni beruvchi shunday hokimiyatni 
qozonib inim Kul tegin vafot etdi”, - deydi. Bu yodnoma yoshlarni o‘z elini 
sevish, do‘st va ittifoq bo‘lib yashash, vatan va xalq manfaati uchun kurashga 
tayyor turish ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega. Turk hoqonlari Bilga 
hoqon hamda Kul tegin jasoratlari haqiqiy vatanparvarlik hamda jasoratning 
ibrat namunasi bo‘lib hisoblanadi. 
Ikkinchi bitiktosh - Bilga hoqon bitigidir. Bu bitiktosh Eltarish hoqoninng 
katta o‘g‘li - Kulteginning akasi Bilga hoqon sharafiga 735 yilda o‘rnatilgan. 
Bilga hoqon 734 yilda ellik yoshida o‘z yaqinlari tomonidan zaharlab o‘ldirilgan. 
Bu bitig ham Yo‘llig‘ tegin tomonidan yozilgan. 
Bilga hoqon bitigida xalqning tinch-totuv yashagani, Bilga hoqon davrida 
tinchlik hukmron bo‘lgani, u davlatni adolat bilan boshqargani, turkiy xalqlarni 
birlashtirgani, o‘z yurtini boy- badavlat etib, iqtisodiy jihatdan mustahkamlagani 
mahorat bilan tasvirlangan. Bu bitigda xalq hoqonidan, vatanidan ayrilmasa, 
betashvish hayot kechirishi ifodalanadi va o‘z navbatida davlat boshliqlarining 
xatti-harakatlari bayon etiladi. Keyin Bilga hoqon yurishlari haqida hikoya 
qilinadi. 
Bilga hoqon turk eli o‘rtasida elparvar hoqon deb tanilgan edi. “Bilga” 
so‘zining o‘zi ham “dono” degan ma’noni anglatadi. U turk xalqining vatani 
abadiy bo‘lishi uchun kurashadi. Xalqqa qarata shunday o‘git qilar edi: “Vatanni 
saqlab qolmoq, faqat hoqonga emas, xalqqa ham bog‘liq. Ajdodlarimizning xato 

---

46 
va yutuqlari buning dalilidir. Xalq o‘z hoqonining yo‘l-yo‘riqlarini amalga 
oshirmasa, boshiga ko‘p kulfatlar tushadi. Hoqon o‘ta ishonuvchan bo‘lmasligi, 
boshqalarning gapini o‘ylab, mulohaza qilib amalga oshirishi lozim. Samimiy 
so‘z bilan yolg‘onni farqlay olishi kerak. qattiqqo‘l hoqon o‘z xalqiga 
yomonlikni ravo ko‘rmaydi. Ishonuvchan bo‘lsa, yaxshi-yomonni ajrata olmasa, 
fojiaga yo‘l ochiladi, mamlakatda tartibsizlik yuzaga keladi”. 
Bilga hoqon tarqoq xalqni birlashtiradi, oyoqqa turg‘izdi, yurtda farovon 
hayot qaror topadi. U xalq farovonligini ta’minlash davlat boshlig‘ining burchi, 
mamlakatning ozodligi, xalqning osoyishtaligi uning moddiy farovonligiga 
bog‘liq deb biladi. Bitiklarda yurtboshining boylikka hirs qo‘yishi xalqning 
nochor hayot kechirishiga olib keluvchi sabab ekanligi qayg‘u bilan ifodalanadi. 
U o‘z xalqiga shunday murojaat etadi: “Men yashadim, turk beklari, turk xalqim. 
Bu hoqoningdan, bu beklaringdan, yeringdan, suvingdan ayrilmasang, turk xalqi, 
o‘zing ezgulik ko‘rajaksan, betashvish bo‘lajaksan”. 
Tunyukuk bitigi 310 misradan iborat bo‘lib, 717-718 (ba’zi manbalarda 712-
716-yillar ko‘rsatilgan) yillarda yozilganligi qayd etilgan. Tunyukuk o‘z bitigini 
tirikligida yozdirgan. Mazkur bitikda Tunyukuk vatanparvar shaxs sifatida 
ta’riflangan. Tunyukuk ega bo‘lgan insoniy fazilatlar – insonparvarlik, ezgulik 
va haqiqat tantanasi yo‘lida kurashish uning qo‘shni xalqlar o‘rtasidagi obro‘sini 
yanada oshirib yuboradi. Xususan, Tunyukuk tomonidan turkiy xalqlar qo‘liga 
tushgan asirlarni o‘z yurtlariga jo‘natib yuborishi dushman qabilalar a’zolarining 
bosh egib kelishi, ezgulik bilan yovuzlik o‘rtasidagi kurash chog‘ida ezgulikning 
g‘alabaga erishishi kabi holatlar shu asosida qon to‘kishning oldini olish 
mumkinligidan dalolat ekanligiga ishora qilinadi. U adolatsizlik qilmaydi, balki 
insonparvarlik namunasini ko‘rsatadi, ammo hoqonlik davlati qonunlarini ham 
qattiq himoya qiladi. 
Yuqoridagi yozuvlardan tashqari, alplarning jangovarligi madh etilgan 
bitigtoshlar ham ko‘plab topilganki, bularda alplarning axloqi, odobi va bilimi 
ularning asosiy fazilati bo‘lganligi qayd etiladi. 

---

47 
Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinib turibdiki, Urxun-Enasoy yozma 
yodgorliklari garchi yo‘nalish nuqtai nazardan ta’lim-tarbiya masalalariga 
bag‘ishlanmagan bo‘lsa ham, ularda bayon etilgan fikrlar o‘sha davrda amal 
qilingan axloqiy qoidalar va talablarning mohiyatidan birmuncha xabardor 
bo‘lishga yordam beradi. Xususan, hoqon va alplarning harbiy faoliyati, turkiy 
xalqlarning turmush tarzi, ularga xos bo‘lgan ma’naviy-axloqiy xislatlar - 
vatanparvarlik, mardlik, jasorat, samimiylik, insonparvarlik, ezgulik kabi insoniy 
fazilatlar jamiyatning har bir a’zosining axloqiy qiyofasini belgilovchi muhim 
mezonlar sifatida ma’rifiy qadriyatlarimiz tarixida muhim ahamiyatga ega 
bo‘lish bilan birga bizga so‘z yuritilayotgan davr xususiyati hamda ijtimoiy 
munosabatlar mazmunidan ogoh etadi. Bitiktoshlarda bayon etilgan qarashlar 
eng yuksak insoniy fazilatlar sifatida e’tirof etilgan xislatlarni zamonaviy ta’lim-
tarbiya jarayonida yosh avlodda hosil qilish, ularda vatanparvarlik, mardlik, 
shijoat, xalq manfaati yo‘lida kurashish tuyg‘ularini shakllantirishda o‘ziga xos 
yo‘llanma, yo‘riqnoma bo‘lib xizmat qiladi. 
Eng qadimgi ma’rifiy yodgorliklardan biri sanalgan “Irq bitigi” 
(“Ta’birnoma”) ham Urxun- Enasoy yodgorliklari sirasida ta’lim-tarbiya tarixida 
o‘z o‘rniga ega. Mazkur qo‘lyozmani XIX asr oxirida A.Steyn Sharqiy 
Turkistonning Dinxuan degan joyidan topgan. Hozirgi kunga qadar “Irq bitigi” 
va uning mohiyati xususida batafsil, to‘laqonli ma’lumotlarga ega emasmiz. 
Ayni vaqtda manba N.Rahmonov tomonidan tuzilgan “Qadimiy hikmatlar” 
kitobi va unda keltirilgan ma’lumotlardir. Yodnoma qog‘ozga yozilgan birdan 
bir, yagona qadimiy turkiy yodgorlik bo‘lib, yuz betdan ortiq sahifadan iborat 
kitob tarzida bizgacha yetib kelgan. Asar Isig Sangun va Ite Chuq ismli moniy 
jamoasining a’zolari bo‘lgan ikki bola uchun bitilgan. Asar boshidan oxirigacha 
nima yaxshi-yu, nima yomonligini bolalarga tushuntirish tarzida yozilgan. 
Asarda bayon etilgan yaxshi va yomonlik ta’rifi negizida axloqiy talablar o‘ziga 
xos shaklda talqin etiladi. Mazkur asar turkiy xalqlarning turmushi, axloqiy 

---

48 
munosabatlari mazmuni to‘g‘risida ma’lumotlar beradi. Ijtimoiy munosabatlar 
mohiyati asosan qushlar va hayvonlar obrazi orqali ochib beriladi. 
“Irq bitigi”da eng qadimgi ajdodlarimizning mifologik hamda totemistik 
qarashlari xalq og‘zaki ijodi namunalari tarzida o‘z aksini topgan. An’anaga 
ko‘ra, har bir epizodda yaxshilik g‘oyalari targ‘ib etiladi. 
Voqealar tush va uning ta’birlari tarzida yoritiladi. Ba’zi tushlar 
yaxshilikning, ba’zilari esa yomonlikning timsoli deya ta’bir qilinadi. Inson 
doimo turmushi, hayotining yaxshi kechishini orzu qilgan. Ana shunga intilgan. 
U o‘z orzulariga yetishishiga ishongan, bu yo‘lda Tangri yordami vp madadiga 
tayangan. “Irq bitigi”da bu holat juda ishonarli tarzda bayon etilgan. Chunonchi: 
Men Osmon o‘g‘li kunduz va kechqurun 
Oltin taxtda o‘ltirib. 
Shodlanyapman, 
Bilib qo‘ying: bu yaxshi”. 
“U ikki oy oldin 
Odam o‘g‘lini uchratdi. 
Odam qo‘rqdi, 
Bilib qo‘ying: bu yaxshi”. 
“Irq bitigi”da yozilishicha samoviy qahramonlar inson taqdirini belgilaydi 
hamda unga yordam beradi. Ushbu fikrlar quyidagi misralarda o‘zining yorqin 
ifodasini topgan: 
“Yuqorida tuman yoyildi, 
Pastda to‘zon to‘zidi,
qush bolasi uchdi va yo‘ldan ozdi, 
Kiyik bolasi yugurdi va yo‘ldan ozdi, 
Odam bolasi yuraverib yo‘ldan ozdi. 
Osmon shafoati tufayli uchinchi yilda yana 
Hamma omon-eson va tugal ko‘rishdi. 
Hamma suyunishdi va quvonishdi, 

---

49 
Bilib qo‘ying bu yaxshi”. 
Yovuz kuchlarning timsoli bo‘lgan tuman hamda to‘zon yordamida to‘g‘ri 
yo‘ldan adashtirilgan, sarson-sargardonlik, xoru-zorlikka mahkum etilgan jonli 
mavjudotlar - qushlar, kiyiklar va odam bolalari buyuklik va qudratning timsoli 
bo‘lgan – osmon, uning sharofati tufayli yana bir-birlari bilan ko‘rishishga 
muyassar bo‘ldilar, birga hayot kechira boshladilar. She’riy misralarda o‘z 
ifodasini topgan mazkur g‘oyalardan yer yuzidagi mavjud hayot qushlar, 
hayvonlar hamda odamlardan iborat yagona biologik (hozirda keng 
qo‘llanilayotgan ekologik)tizimni tashkil etishlari to‘g‘risida bolalar (ayni vaqtda 
odamlar)ga tushuncha berishga yo‘naltirilgan harakat mazmuni anglaniladi. 
Inson doimo yaxshi hayot kechirishga intilar ekan, bu yo‘lda u juda ko‘p 
qiyinchiliklarga duch keladi. Lekin inson qiyinchiliklarni ilohiy qudrat - Tangri 
yordamida yengib o‘tib, go‘zal hayotga yetishishadi. Ana shu holat ham 
ta’birlarida o‘z aksini topgan. 
Ammo yaxshilik bor joyda unga yomonlik ham mavjud bo‘ladi. Ayrim 
tushlarga nisbatan berilayotgan ta’birlarda yomon hodisa-voqealar negizida 
yomonlikning yotishiga alohida urg‘u beriladi. 
Xalq og‘zaki ijodi namunalarida yomonlik, yovuzlik timsoli sifatida 
qo‘llanilgan ayrim obrazlar tush ta’birlarini belgilashda salbiy timsol sifatida 
baholanadilar. Xususan: 
“Men olti boshli ilonman, 
Oltin qorin -qulog‘imni 
qilich bilan chopib, 
Mening tanamni yo‘l chetiga, 
Boshimni uyim yo‘liga qo‘yishdi, - deyishdi. 
Bilib qo‘ying: bu-yomon” 
Ammo “Irq bitigi” (“Ta’birnoma”) asari mazmunida optimizm (kelajakka 
ishonch) ruhining ustuvorligi ko‘zga tashlanadi. Asarda ilgari surilayotgan 
fikrlarda yaxshilikning yomonlik, ezgulikning yovuzlik ustidan erishilajak 

---

50 
g‘alabasi borasidagi qarashlarning yetakchi o‘rin egallaganligiga guvoh 
bo‘lamiz. Xalq doimo o‘z kelajagining yaxshi bo‘lishiga ishongan, yomonlik 
ustidan yaxshilik, ezgulikning g‘olib kelishiga bo‘lgan ishonch yetakchi o‘rin 
tutgan: 
“Tong ota boshladi, 
So‘ng uning izidan yer yorishdi. 
So‘ng quyosh chiqdi 
Hamma yer yorug‘ bo‘ldi”,-deyishadi, 
Bilib qo‘ying: bu-yaxshi. 
Ko‘rinib turibdiki, “Irq bitigi” (“Ta’birnoma”) asarining mazmunida ham 
asosan inson va uning qayg‘usi, hasrati, dardi, quvonchi, shodligi yotadi. YAxshi 
hayotga yetishish yo‘lida olib borilgan kurash jarayonida yomonlik, yovuzlik 
mahv etiladi, uning ustidan yaxshilik, ezgulik g‘olib keladi. Yaxshi xislatlarning 
egasi, yaxshilik va ezgulikni qaror toptiruvchi mavjudot inson sanaladi.
Xulosa qilib aytganda, o‘zbek xalqi tomonidan eng qadimgi davrlardan 
eramizning IX asrigacha qaror toptirilgan ma’rifiy qarashlari inson shaxsining 
shakllanishida, uning kamolotini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. 
Ularda turkiy xalqlarning inson xulq-odobi va uni tarbiyalashga oid dastlabki 
tasavvurlari ifodalangan. Muayyan turmush tarzini qaror toptiruvchi ijtimoiy 
shart-sharoitga ko‘ra inson axloqiga nisbatan qo‘yilayotgan axloqiy talablar 
mohiyati ham o‘zgarib borgan. Biroq har qanday zamon va makonda ham inson 
ezgulikning jaholat, yaxshilikninng yomonlik va ziyoning zulmat ustidan g‘olib 
kelishini istagan va ana shu istagi insonning ma’naviy kamolotini belgilovchi 
asosiy mezon bo‘lib, axloq-odobga oid qarashlar mazmunida markaziy o‘rin 
egallagan. Mazkur holatni yuqorida so‘z yuritilgan eng qadimgi ma’rifiy meros 
namunalari misolida ham yaqqol ko‘rishga muyassar bo‘ldik.