Innovatsiyalar vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

1.2. Xalqaro iqtisodiy integratsiyalashuv sharoitida savdo tashkiloti olib boriladigan tadqiqotlar.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya – bu turli mamlakatlar iqtisodiy aloqalarining barqarorlashib, chuqurlashib rivojlanishi, ular xo‘jaliklarining chambarchas birlashish jarayonlaridir. Mikrodarajada bu jarayon hudud jihatdan yaqin joylashgan mamlakatlar alohida firmalarining o‘zaro ta’siri orqali, ular o‘rtasidagi turli tuman iqtisodiy munosabatlarning shakllanishi, shu jumladan chet ellardagi filiallarini tashkil etish asosida boradi. Davlatlararo darajada integratsiya davlatlar iqtisodiy birlashmalarining shakllanishi hamda iqtisodiy siyosatlarning kelishuvi asosida amalga oshadi.
Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning asosiy shakllari quyidagilar:
- erkin savdo hududlari. Bu iqtisodiy integratsiyaning eng oddiy shakli bo‘lib, uning doirasida qatnashuvchi mamlakatlar o‘rtasidagi savdo cheklashlari bekor qilinadi. Erkin savdo hududlarining tashkil etilishi ichki bozorda milliy va xorijiy tovar ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi raqobatni kuchaytirib, bu bir tomondan, milliy ishlab chiqaruvchilarning bankrot bo‘lishi xavfini kuchaytirsa, boshqa tomondan ishlab chiqarishni takomillashtirish va yangiliklarni joriy etish uchun rag‘bat yaratadi. Bunga Evropa erkin savdo uyushmasi va MDH mamlakatlari o‘rtasidagi o‘zaro bitim misol bo‘la oladi;
- bojxona ittifoqi. Iqtisodiy integratsiyaning bu shakli erkin savdo hududlarining faoliyat qilishi bilan birga yagona tashqi savdo tariflari o‘rnatishni va uchinchi mamlakatga nisbatan yagona tashqi savdo siyosati yuritishni taqozo qiladi. Evropa Ittifoqi (EI) bojxona ittifoqiga yorqin misoldir;
- to‘lov ittifoqi. Bu milliy valyutalarning o‘zaro erkin almashuvini va hisob-kitobda yagona pul birligining amal qilishini ta’minlaydi. Evropa hamjamiyati, Janubi-sharqiy Osiyo va MDH mamlakatlari uchun to‘lov ittifoqi pirovard maqsaddir;
- umumiy bozor. Bu iqtisodiy integratsiyaning ancha murakkab shakli bo‘lib, uning qatnashchilariga erkin o‘zaro savdo va yagona tashqi savdo tarifi bilan birga kapital va ishchi kuchining erkin harakati hamda o‘zaro kelishilgan iqtisodiy siyosat ta’minlanadi. Bunga Evropa iqtisodiy ittifoqi yoki Evropa umumiy bozorini misol qilib keltirish mumkin. Uning doirasida barcha boj to‘lovlari va import me’yor (kvota)lari bekor qilinadi, boshqa mamlakatlardan Evropa bozoriga tovarlar kirishi bir xil tartibga solinadi, pul mablag‘lari va ishchi kuchining chegaradan erkin o‘tishi ta’minlanadi hamda umumiy muammolarni hal etishda yagona siyosat o‘tkaziladi; - iqtisodiy va valyuta ittifoqi. Bu davlatlararo iqtisodiy integratsiyaning eng oliy shakli hisoblanadi. Bunda iqtisodiy integratsiyaning barcha qarab chiqilgan shakllari umumiy iqtisodiy va valyuta-moliyaviy siyosat o‘tkazish bilan birga uyg‘unlashadi.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonini ob’ektiv tavsifdagi bir qator omillar taqozo qiladiki, ularning ichidan quyidagilar asosiy o‘rinni egallaydi:
- xo‘jalik aloqalarining baynalminallashuvi va globallashuvi;
- xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi;
- umumjahon fan-texnika revolyusiyasi;
- milliy iqtisodiyot ochiqligining kuchayishi.
Integratsiya jarayonlarini rag‘batlantiruvchi asosiy omillardan biri – milliy iqtisodiyot ochiqlik darajasining oshishidir. Ochiq iqtisodiyotning o‘ziga xos belgisi bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
-mamlakat iqtisodiyotining jahon xo‘jalik munosabatlari tizimiga chuqur kirishganligi;
-tovarlar, kapital, ishchi kuchining mamlakatlararo harakati yo‘lidagi to‘siqlarning kamaytirilishi yoki to‘liq bartaraf etilishi;
-milliy valyuta konvertatsiyasining ta’mnlanganligi.
Shunday qilib, integratsiya milliy darajadagi iqtisodiy o‘sish jarayonlarining o‘zaro birikish orqali tavsiflanib, buning natijasida yagona xo‘jalik organizmi shakllanadi. Real hayotda bir vaqtning o‘zida integratsiyalashuv va integratsiyalashdan qaytishdan iborat ikki tendensiya amal qiladi. Bundan tashqari, ba’zi bir sabablarga ko‘ra turli mamlakatlardagi integratsiyaning turli elementlari bir xilda rivojlanmaydi.
Jahon savdosining yangi sharoiti mintaqa davlatlaridan jahon iqtisodiyotida ishtirok etish strategiyasini takomillashtirishni talab qiladi. Haqiqiy bo'lishi bilan bir qatorda, ushbu strategiya o'z kapitali bilan katta o'sishni ta'minlashga qodir bo'lishi kerak. Shunga ko'ra, statik qiyosiy ustunliklardan yangi xalqaro kontekstdan kelib chiqadigan imkoniyatlardan foydalanishga imkon beradigan yanada dinamikroq ustunliklarga o'tish orqali yangi afzalliklarni ishlab chiqish kerak.
Ichki bozor va tashqi bozorga asoslangan rivojlanish o'rtasidagi kabi noto'g'ri dilemmalarni chetga surib qo'yish kerak. Ichki talabning o'sishi xalqaro savdoga katta ochiqlik bilan mos kelishi mumkin. Braziliya, Xitoy, Hindiston va Koreya Respublikasida so'nggi o'n yillikdagi iqtisodiy yuksalish ichki bozorning kengayishi global savdo va investitsion oqimlarga ochiqlik bilan birga yashashi mumkinligini ko'rsatdi. Bu mamlakatlarda ichki iste'mol va ichki investitsiyalarning kengayishi xalqaro savdo va kapitalni erkinlashtirish jarayonlari bilan chambarchas bog'liq bo'lib, ular bilan parallel ravishda sodir bo'ldi. Bundan tashqari, global oqimlarda ishtirok etish ish o'rinlarini yaratish va ish haqini oshirishga turtki bo'ldi va shuning uchun qashshoqlikni qisqartirish va ma'lum darajada daromadlarni qayta taqsimlash sa'y-harakatlarida asosiy vosita bo'ldi. Bugungi globallashgan ish sharoitida kichik va o'rta iqtisodiyotlar (masalan, mintaqadagi aksariyat mamlakatlar) bozorlarini tashqariga kengaytirmasdan yuqori o'sish sur'atlarini saqlab qolishlari mumkin emas. Xalqaro savdo va investitsiyalar orqali ilg'or iqtisodlardan olib kelingan texnologiya va jarayonlarsiz rivojlanishni yanada qiyinlashtiradi .
Ikkinchi noto'g'ri dilemma - bu tabiiy resurslar la'nati deb ataladigan narsa. Avstraliya , Kanada, Yangi Zelandiya va Skandinaviya mamlakatlari kabi yuqori rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko'rsatadiki, tabiiy resurslar to'g'ri boshqarilsa, rivojlanish yo'lini taklif qilishi mumkin. Tabiiy resurslardan oqilona va ekologik jihatdan barqaror foydalanish, kelajak avlodlar ehtiyojlarini garovga qo'ymasdan, ijtimoiy inklyuziya bilan o'sishni kuchaytirishi mumkin. Bu resurslardan olinadigan daromadning salmoqli qismi ta'lim, fan va texnologiya, sog'liqni saqlash va infratuzilma kabi sohalarga investitsiya qilingan taqdirdagina amalga oshishi mumkin, bu esa mahsulot ishlab chiqarishning uzoq muddatli o'sishini rag'batlantiradi. Ushbu iqtisodlarning tajribasi shuni ko'rsatadiki, tovarlarni tabaqalashtirilgan mahsulotlarga aylantirish uchun tegishli texnologiya va xizmatlarni kiritish orqali tabiiy resurslarni ko'p talab qiladigan eksportga qiymat qo'shish mumkin. tabiiy resurslarga xos bo'lgan narxlarning o'zgaruvchanligi va soliq islohoti ulardan keladigan daromadlarni yanada adolatli taqsimlashga erishish mumkin.
Ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish jarayoni davlat-xususiy qo'llab-quvvatlashni oqlaydigan yirik bozor muvaffaqiyatsizliklariga ham olib kelishi mumkin. Barcha mamlakatlar boshqa tarmoqlar bilan aloqalarni rivojlantirish uchun diversifikatsiya siyosatiga muhtoj. Bu diversifikatsiya maqsadini qiyosiy afzalliklari ularni xalqaro miqyosda potentsial muvaffaqiyatga olib keladigan boshqa tarmoqlarni rivojlantirish bilan birlashtiradi.
Keyingi bir necha yil ichida mintaqaning tashqi sharoiti quyidagilar bilan tavsiflanadi:
•Yevropa va AQSHda iqtisodiy pasayish (ikki tezlikda global iqtisodiyot).
•Yevropa va AQSHda iqtisodiy pasayish (ikki tezlikda global iqtisodiyot).
•Janubiy-janub savdosining keskin o'sishi (rivojlanayotgan mamlakatlar o'rtasida).
•Xom ashyoning yuqori, ammo o'zgaruvchan narxlari va qayta baho.
• Trans-lotin firmalari va mintaqaning bir qancha iqtisodlariga sarmoya kiritish.
•Iqlim o'zgarishi muammosi.
•Xususiy standartlar xalqaro bozorlarda o'z ifodasini topmoqda.
•Xalqaro iste'molchini yangi standartlarga yo'naltirish.
Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotidagi o'sish mintaqa mamlakatlariga foyda keltiradi. Diversifikatsiya siyosati bilan qo‘llab -quvvatlanadigan ushbu o‘sish eksport turlari va sifatini oshirish, texnologik rivojlanishni kuchaytirish, biznes istiqbollarini yaxshilash va iste’mol bazasini kengaytirish imkonini beradi. Bu omillarning barchasi farovonlik nuqtai nazaridan katta foyda keltirishi mumkin . Lotin Amerikasi mamlakatlari uchun ijobiy ta'sirlar orasida Xitoy va Hindiston eksportining o'sishi natijasida tovarlarga talabning oshishi va narxlarning oshishi kiradi , bu esa Janubiy Amerika eksportchilariga, xususan, mis, neft va soya kabi mahsulotlarning, xususan, foyda keltirdi. Ya’ni, Mahsulotlarni Osiyo bozorlariga eksport qilish imkoniyatlarini kengaytirish, yangi ishlab chiqarish muqobillari, Osiyodan arzonroq oraliq xom ashyoni sotib olish va Osiyo ishlab chiqarish zanjirlarida ishtirok etish natijasida raqobatbardoshlikni oshirishni o'z ichiga oladi. Xom ashyoning yuqori, ammo o'zgaruvchan narxlari va qayta baho. Ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish jarayoni davlat-xususiy qo'llab-quvvatlashni oqlaydigan yirik bozor muvaffaqiyatsizliklariga ham olib kelishi mumkin. Barcha mamlakatlar boshqa tarmoqlar bilan aloqalarni rivojlantirish uchun diversifikatsiya siyosatiga muhtoj. Bu diversifikatsiya maqsadini qiyosiy afzalliklari ularni xalqaro miqyosda potentsial muvaffaqiyatga olib keladigan boshqa tarmoqlarni rivojlantirish bilan birlashtiradi.
Yevropa va AQSHda iqtisodiy pasayish (ikki tezlikda global iqtisodiyot). Xitoy, shuningdek, butun dunyo bo'ylab foiz stavkalarini pasaytirishga yordam bergan moliyaviy kapitalning asosiy eksportchisiga aylandi va u uchinchi mamlakatlarga to'g'ridan-to'g'ri sarmoyasini tez sur'atda oshirmoqda. Ushbu savdo va moliyaviy imkoniyatlardan foydalanish uchun ishlab chiqarishni rivojlantirish, xalqarolashtirish va texnologik innovatsiyalar bo'yicha faol siyosatlar zarur.