Innovatsiyalar vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

II.BOB.Umumjahon savdo tashkiloting xalqaro darajadagi bitimlari.
2.1. Umumjahon savdo tashkilotining Marokash bitimi.
Umumjahon savdo tashkiloti (UST) 1995 yilning 1-yanvarida tashkil topdi. UST ko’p tomonlama savdo tizimlarining huquqiy va institutцional asosidir. U muhim shartnoma majburiyatlarni ta’minlaydi. Bu shartnoma majburiyatlari hukumatlarga ichki qonunchilikni shakllantirish va amalga oshirishda, shuningdеk tashqi savdoni boshqarishni aniqlab bеradi. UST 1947 yilda tashkil topgan va 1948 yilning 1-yanvaridan kuchga kirgan Tariflar va savdo bo’yicha bosh kеlishuv (GATT)ning davomchisi hisoblanadi. UST kеlishuvi хalqaro savdoning yangi qonuniyatlarini, Urugvaydagi ko’p tomonlama muzoqaralar jarayonida erishilgan bitimlarni umumiy idoraga jamlashni qamrab oladi. Bu qoidalar GATT doirasida 125 ta mamlakat ishtirokida yetti yil davom etgan va 1993 yilning 15 dеkabrida Urugvayda tugagan ko’p tomonlama muzoqaralar natijasidir. Vazirlar 1994 yil aprеlda Marokashdagi majlisda Yakunlovchi aktni imzoladilar. 15 aprеldagi «Marokko dеklaratsiyasi» Shuni tasdiqladiki, Urugvay raundi natijalari jahon iqtisodiyotini mustahkamlab, savdo va kapital qo’yilmalarini, bandlikni libеrallashtirib, butun jahonda tushumlarni ko’payishga olib kеladi. GATT-USTning qismi sifatida quyidagi asosiy qoidalarga ega:
- Tariflar orqali milliy iqtisodiyotni himoyalash. GATT erkin savdo bilan shug’ullansa ham USTga a’zo mamlakatlari o’zlarining milliy sanoatini tashqi raqobatdan himoya qilish huquqiga egaligini tan oladi. Biroq, GATT mamlakatlardan tariflar orqali himoya qilishni talab etadi;
Bu tamoyilni amalda bajarilishini ta’minlash uchun GATT qonunqoidalariga ko’ra bir nеcha istisnolar bo’yicha miqdoriy chеklovlardan foydalanish man etildi.
- «Tariflarni aloqalash». Davlatlar ko’p tomonli savdo kеlishuvlari orqali milliy sanoatni qo’llab-quvvatlashni kamaytirishi, iloji bo’lsa, tariflarni kamaytirib, boshqa savdo to’siqlarini olib tashlashi kеrak. Tariflar ma’lum darajada kamayib «aloqa»ga kirmoqda. Aloqaga kirishish shuni bildiradiki, aniq bir mahsulotni munosabatga kirishishdagi tarif darajasi UST a’zosining majburiyatidir va asosiy savdo shеrigi bilan kompеnsatsiya haqidagi kеlishuvsiz tarifni oshira olmaydi.
- «Eng qulay rеjim» .GATT ning ushbu qonuni ajratmaslik prinsipi hisoblanadi. Qonunda ta’kidlanishicha, eksportyor va importyor davlatlarga o’zgartirilgan tarif va boshqa mе’yorlar USTning a’zosi bo’lgan boshqa davlatlarga ham kamsitishlarsiz qo’llanilishi kеrak. Хеch qanday davlat boshqasiga alohida savdo foydasi yoki kamsituvchi choralar qo’ya olmaydi. Hamma bir хil darajada va hamma savdo to’siqlarini tushirish maqsadidagi barcha choralardan foyda oladi.
- «Milliy rеjim». Agar afzal ko’rilgan davlatlarda kamsitish man qilingan bo’lsa, «Milliy rеjim» qoidasida esa bozorga chiqarilgan tovarlar davlat ichida ishlab chiqarilgan ekvivalеnt tovarlar bilan bir хil shartsharoitda amalga oshirilishi kеrak.
Umumjahon Savdo Tashkilotiga a’zo bo’lish jarayoni qiyin va uzoq vaqtni talab qiladi. Birinchi bosqichda USTga qo’shilishni хohlovchi davlatlarning hukumat boshliqlari USTda kuzatuvchilik huquqini bеruvchi ariza bеradi. Bunda hukumat USTga yuboruvchi o’z mеmorandumida mamlakatning savdo va iqtisodiy siyosatini to’liq qamrab olgan aspеktlarni taqdim etadi. Bu mеmorandum qo’shilish to’g’risidagi so’rovlarni to’liq o’rganish uchun asos bo’ladi. Shundan so’ng USTga tuzildi.
Ishchi guruh yigilishlarida ariza bеrgan hukumat tovar va хizmatlar savdosiga nisbatan o’z huquq va majburiyatlarini aniqlab olishlari maqsadida qiziquvchi a’zo-mamlakatlar hukumatlari bilan ikki va ko’p tomonlama muzokaralar olib boradi. Muzokaralar natijasida USTga kirayotgan davlat tovarlar va хizmatlar savdosi bo’yicha bajarishi lozim bo’lgan va o’zgartirilmaydigan aniq bir tariflar bеradi. Ariza bеruvchi davlatning savdo rеjimini o’rganish va bozorga kirishga imkon bеruvchi muzokaralar tuzish bilan ishchi guruh asosiy qo’shilish shartlarini ishlab chiqadi va yig’ilish natijasiga ko’ra USTga kirayotgan davlat to’g’risida qaror tayyorlaydi va bu hujjatlar bosh kеngash yoki vazirlar konfеrеnsiyasida tasdiqlash uchun taqdim etiladi. Qo’shilish to’g’risidagi qaror UST a’zolarining 2/3 qismi ovoz bеrgan taqdirda imzolangan hisoblanadi. USTga a’zo bo’lgan davlat Urugvay raundi qamrab olgan bitimlarni qabul qilishi va amalga oshirishi kеrak bo’ladi.
Urugvay raundi yangi ko’p tomonlama savdo tizimi tashkil topishida muhim rol o’ynaydi. 1994 yilning 15 aprеlida Marokashda (Marokko) 125 ta a’zo-mamlakatlarning vazirlari Urugvay raundi quyidagi tizimlardan tashkil topganligini imzonlandi.
Umumjahon Savdo Tashkiloti to’g’risida Marokash bitimi.
Tovarlar savdosi.
- Хizmatlar savdosi.
Tariflar va savdo (GATT-1994) bo’yicha bosh bitim va u bilan bogliq bo’lgan bitimlar quyidagilarni o’z ichiga oladi.
-O’zaro yuk tashish inspеksiyasi bo’yicha bitim;
-Tехnik bartеrlar va savdo bo’yicha bitim;
-Sanitar va fito sanitar holat bo’yicha bitim;
-Invеstitsiya savdo aspеktlari holati bo’yicha bitim;
-To’qimachilik va kiyim-kеchak bo’yicha bitim;
-Qishloq хo’jaligi bo’yicha bitim;
-Qoidalarning kеlib chiqishi bo’yicha bitim.
Umumjahon Savdo Tashkiloti to’g’risida Marokash bitimi asosan tovarlar va xizmatlar savdo sohasini qamrab oladi.
Xalqaro savdo xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng rivojlangan va an’anaviy shakllaridan biridir. U qadimgi davrlarda paydo bo'lgan - aslida xalqaro savdo miloddan avvalgi 4-3 ming yilliklarda birinchi milliy davlatlarning tashkil topishi bilan amalga oshirila boshlandi.
Zamonaviy xalqaro savdoda tobora muhim o'rinni elektron tijorat (elektron tijorat, elektron tijorat) egallaydi. Elektron tijorat tovarlar va xizmatlarni sotish va uzatish bo'yicha operatsiyalarni amalga oshirish uchun zamonaviy kompyuter tizimlarining imkoniyatlaridan foydalanishga asoslangan. moliyaviy resurslar.
Xalqaro savdoning rivojlanishiga sezilarli ta'sir o'zining ichki ("ichki") bozorlarini tashkil etuvchi, o'z doirasida bozor kon'yunkturasini, tovar oqimlarining ko'lami va yo'nalishini, tovar narxlarini (maxsus) belgilaydigan TMKlarning faoliyati bilan ta'minlanadi. o'rinni transfer narxlari) va umumiy rivojlanish strategiyasi egallaydi.bunday bozorlar. Zamonaviy xalqaro savdoga xalqaro iqtisodiy munosabatlarning ko'plab turli sub'ektlari jalb qilinganligi sababli (global strategiyalarga va global savdo miqyosiga ega bo'lgan TMKlardan tortib, iqtisodiy manfaatlari ko'pincha bir-biriga to'g'ri kelmaydigan individual shaxslargacha ("shatl treyderlar")), umuman olganda, kuchli raqobat. xarakterlidir.
Umuman olganda, xalqaro savdo oqimlari juda katta miqyosda va dunyoning barcha mintaqalarini qamrab oladi. 2003 yilda xalqaro tovar savdosi (xizmatlarning xalqaro savdosi bilan birgalikda) 21-asr boshidagi xalqaro iqtisodiy munosabatlarning umumiy tizimida markaziy oʻrinni egallashda davom etmoqda. Darhaqiqat, xalqaro savdo bilan zamonaviy dunyoning barcha mamlakatlari aholisi, istisnosiz, u yoki bu tarzda bog'langan. Xalqaro savdo sohasida uning ishtirokchilarining iqtisodiy manfaatlari - alohida davlatlar, ularning guruhlari va birlashmalari, turli darajadagi korporativ biznes - kichik korxonalardan tortib jismoniy shaxslarning (jismoniy shaxslarning) xalqaro savdosida ishtirok etuvchi o'ta yirik TMKlargacha amalga oshiriladi. Shu bilan birga, tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirishda xalqaro iqtisodiy munosabatlarning ushbu sub'ektlari xalqaro raqobatning murakkab va juda ziddiyatli jarayonlariga kiradi.
Tashqi savdoning samaradorligi yoki samarasizligi, milliy iqtisodiy tizimlarning ochiqligi yoki aksincha, yaqinligi xo'jalik yurituvchi sub'ektlar va dunyoning turli mamlakatlari aholisiga juda qarama-qarshi ta'sir ko'rsatadi. Masalan, liberallashtirish tashqi iqtisodiy aloqalar va milliy iqtisodiyotning ochiqligining o'sishi arzon raqobatbardosh import tovarlarining sezilarli miqdorda kirib kelishiga olib keladi, ammo bu shunga o'xshash mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi mahalliy korxonalarning yopilishiga, mamlakatda ishsizlikning oshishiga va hokazolarga olib kelishi mumkin.
Tovarlarning xalqaro savdosi ikki qarama-qarshi yo'naltirilgan oqimdan - tovarlar eksporti va importidan iborat.
Eksport - tovarlarni tashqi bozorga chiqarish uchun chet elga olib chiqish. Import - tovarlarni ichki bozorda sotish uchun olib kirish. Reeksport - ilgari olib kelingan, ma'lum bir mamlakatda qayta ishlashdan o'tmagan tovarlarni eksport qilish. Reimport - qayta ishlanmagan mahalliy tovarlarni chet eldan mamlakatga qayta olib kirish. Eksport va import fakti bojxona chegarasini kesib o'tish vaqtida qayd etiladi va davlatning bojxona va tashqi savdo statistikasida aks ettiriladi.
Xalqaro savdo ko'lamini baholashda xalqaro savdoning nominal va real hajmi tushunchalari ajratiladi. Ulardan birinchisi (nominal hajm) xalqaro savdoning joriy narxlarda AQSH dollarida ifodalangan qiymatidir. Shuning uchun xalqaro savdoning nominal hajmi dollarning milliy valyutalarga nisbatan kursining holati va dinamikasiga bog'liq. Xalqaro savdoning real hajmi - bu tanlangan deflyator yordamida doimiy narxlarga aylantirilgan nominal hajmi.
Xalqaro savdoning nominal hajmi, ayrim yillardagi ba'zi og'ishlarga qaramay, odatda umumiy o'sish tendentsiyasiga ega.
Tashqi savdo statistikasida eksport va import ko'rsatkichlaridan tashqari tashqi savdo balansi ko'rsatkichi ham qo'llaniladi, bu eksport va import o'rtasidagi qiymat farqidir. Eksport hajmi bo'yicha importdan yoki aksincha, import eksportdan ko'p bo'lishiga qarab saldo ijobiy (faol) yoki salbiy (passiv) bo'lishi mumkin (mos ravishda faol va passiv tashqi savdo balansi tushunchalari mavjud). Dunyo mamlakatlari tashqi savdo balansining ijobiy bo‘lishi va uning ko‘lami kengayib borayotganidan manfaatdor, chunki bu faol tashqi savdo siyosati olib borilayotganidan, mamlakatimizda valyuta tushumlari oshib borayotganidan va shu orqali mamlakat ichida iqtisodiy o‘sish uchun zarur shart-sharoitlar yaratilganidan dalolat beradi.
Tovarlar savdo sohasida esa quydagilar.
Jahon savdo tovarlarining xilma-xilligi tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda, bunga ilmiy-texnika taraqqiyoti va raqobat katta yordam beradi. Har bir mahsulot, har bir savdo operatsiyasi o'ziga xos tarzda noyobdir va har qanday operatsiyani amalga oshirishda mahsulotning xususiyatiga mos keladigan shakl va usullardan foydalanishni talab qiladi.
Xalqaro savdo mexanizmidagi farqlar eng sezilarli bo'lgan va o'z xususiyatlariga ko'ra bir-biridan mutlaqo farq qiladigan jahon bozorlarini tashkil etuvchi beshta ko'proq yoki kamroq bir xil tovarlar guruhini ko'rib chiqish tavsiya etiladi: an'anaviy moddiy ne'matlar bozori, xizmatlar bozori, intellektual va ijodiy mehnat mahsulotlari, shuningdek, valyuta va moliya bozorlari.aktivlar.
Jismoniy mahsulotlar bozori. Moddiy mahsulotlar xalqaro savdoning an'anaviy nomenklaturasini va jahon savdosining xalqaro statistikasini tashkil qiladi.
Kattalashtirish; ko'paytirish tayyor mahsulotlar jahon savdosida mashinalar, asbob-uskunalar, transport vositalari hisobiga amalga oshiriladi. Yarim tayyor mahsulotlar, oraliq mahsulotlar, individual iste'mol tovarlari savdosi kengaymoqda, ularning ulushi jahon importining deyarli uchdan bir qismini, mashinalar, uskunalar va transport vositalari savdosida esa 48 foizga yaqinni tashkil etadi.
Tovarlar mahsulot assortimentining muhim qismini tashkil qiladi. Ular qishloq xo'jaligi mahsulotlarining katta guruhlarini qamrab oladi, bu erda don va oziq-ovqat mahsulotlari muhim o'rin egallaydi. Analitik hisob-kitoblar bilan iqtisodiy vaziyat mamlakatlarda aynan shu tovarlar importi hajmi odatda mamlakatlarning tashqi iqtisodiy qaramligini va tashqi etkazib berishga zaifligini tavsiflaydi.
Yigirma besh yil ichida (1980 yildan) jahon bozoriga ushbu mahsulotlarning asosiy yetkazib beruvchilari hisoblangan rivojlangan mamlakatlar eksportidagi oziq-ovqat mahsulotlarining ulushi “/s ga kamaydi va 7,6% ni tashkil etdi; rivojlanayotgan mamlakatlar - 30% ga va Markaziy va mamlakatlarning 8,4% ni tashkil etdi Sharqiy Yevropa(CEE) - 14% ga va ushbu mamlakatlar eksportida 9,1% bilan. Jahon eksportida qishloq xo‘jaligi xom ashyosi, metall va rudalar, yoqilg‘ilarning ulushi sezilarli darajada kamaydi.
Zamonaviy iqtisodiyot tabiiy resurslarning tabiiy notekis taqsimlanishining o'zgarishlariga tobora kamroq bog'liq va ularning jahon savdosidagi roli, albatta, pasaymoqda. Istisno, ehtimol, mineral yoqilg'i bo'lib, ularning jahon savdosidagi ulushi nafaqat kamayibgina qolmay, balki o'sib bormoqda. Sanoat ishlab chiqarishiga nisbatan yoqilg'i sarfining elastiklik koeffitsienti 1 (bir) ga yaqin, ya'ni yoqilg'iga bo'lgan talab sanoat ishlab chiqarishining o'sishiga mutanosib ravishda oshadi.
Jahon savdosining globallashuvi sharoitida tovar savdosidagi asosiy o'zgarishlar savdo operatsiyalari shakllariga ta'sir ko'rsatdi. Tarixan jahon savdosining eng dastlabki bozorlaridan biri boʻlgan tovar bozori narxlarning mavjud zaxiralarga va togʻ-kon sharoitlariga, qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini yetishtirishning iqlim sharoitiga bevosita bogʻliqligi, oʻz navbatida, tabiiy sharoit bilan bogʻliqligi sababli koʻpchilik tovarlar uchun monopollashtirilgan. qulay muhit sharoitlarining notekis taqsimlanishi.va foydali qazilmalar.
Tovarlarni iste'mol qilishning qisqarishi natijasida tovar ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar o'rtasidagi uzoq muddatli shartnomalar asosidagi savdo aloqalari o'zining barqarorligini yo'qota boshladi. Xom ashyo etkazib beruvchilar o'rtasidagi raqobat va xaridorlarning o'zgaruvchanligi savdo operatsiyalariga vositachilarning qo'shilishi va auktsionlar va tovar birjalari orqali savdoga o'tishiga olib keldi. Xalqaro auktsionlar va birjalar ishtirokidagi savdo operatsiyalarini amalga oshirish risklarni kamaytiradi, chunki bu obro'li ishtirokchilar nisbatan o'zgaruvchan va qisqarib borayotgan tovar bozorida savdo operatsiyalari ishonchliligining kafolati bo'lib ishlaydi.
Sanoat tovarlari bozori. Xalqaro statistik ma'lumotlarga ko'ra, tayyor sanoat mahsulotlari va yarim tayyor mahsulotlarning jahon eksportidagi ulushi 1960 yildagi 55% dan 2016 yilga kelib 82% gacha, po'lat idorasi va telekommunikatsiya uskunalari, avtomatlashtirish uskunalari.
Sanoat mahsulotlarini eksport qiluvchi yetakchi davlatlar qatoriga rivojlanayotgan mamlakatlar guruhining 15 ta davlati, jumladan, 11 tasi Osiyo davlatlari kiradi. Bunga (BMT statistik ma'lumotlariga ko'ra) Bangladesh, Hindiston, Xitoy, Malayziya, Pokiston, Tailand, Filippin, shuningdek, Braziliya, Isroil, Meksika kiradi. Bunga, albatta, yangi sanoatlashgan mamlakatlar ham kiradi. Janubi-Sharqiy Osiyo- Gonkong, Singapur, Tayvan, Janubiy Koreya.
Sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishda birlamchi guruh tovarlaridan farqli o'laroq, tabiiy resurslarning ahamiyati sezilarli darajada pasayib, o'rnini texnika va texnologiya kabi ishlab chiqarish omillariga bo'shatib beradi. Va bu, qoida tariqasida, deyarli har qanday mamlakatda joylashgan bo'lishi mumkin bo'lgan va xavfsizlikdan qat'i nazar, mahsulotlarni chiqarishni ta'minlaydigan omillardir. Tabiiy boyliklar. Mamlakatning raqobatdosh ustunligi tanqis tabiiy mahsulotlarning notekis taqsimlanishiga emas, balki mamlakatning cheksiz ishlab chiqarish resurslarini konsentratsiyalash va oqilona tashkil etish qobiliyatiga asoslanadi.
Sanoat mahsulotlari bozori, tovar bozoridan farqli o'laroq, ancha tarqoq. Sanoat mahsulotlarining xilma-xilligi va o'ziga xosligi hatto eng oddiy mahsulotlar uchun ham birja yoki auktsionlardan foydalanish imkoniyatini istisno qiladi. Gap nafaqat ishlab chiqarish sifati, balki birinchi navbatda ko'plab texnik parametrlarning tengsizligida. Chet el mahsulotidan foydalanish ishlab chiqarish tizimining ko'plab qismlarini texnologik va tashkiliy moslashtirishni talab qiladi. Sanoat mahsulotini iste'mol qilish shartlari ushbu mahsulotning bozor qiymatini baholashni sezilarli darajada o'zgartiradi.