Institutlari

Teshilgan gastroduodenal yaralar 

Me’da  va  o’n  ikki  barmoqli  ichak  yaralari  perforatsiyasi  –  yara 

kasalligining eng xavfli asoratlaridan biridir: turli mualliflarning ma’lumotlariga 

ko’ra ular 3 dan 30 foizgacha uchraydi. 

Yaralarning  teshilish  sabablari  har  xil.  Ko’pincha  bundan  oldin  yara 

atrofidagi  yallig’lanish  jarayoni  qo’ziydi,  simptomlar  kompleksi  kuchayadi 

(«prodromal» davr), ba’zan qorin ichidagi bosim oshadi. 

Yara  teshilishi  mehnatga  layoqatli  yoshda  (20-50  yosh)  uchraydi.  Yoshi 

ulg’aygan  va  keksa  odamlarda  yara  perforatsiyasi  unchalik  ko’p  kuzatilmaydi. 

Yarasi  teshilgan  bemorlarda  davomli  «yara»  anamnezi  kuzatiladi,  biroq 

yoshlarda (30 yoshgacha) teshilish batamom tinch sharoit fonida paydo bo’ladi 

(«soqov» yaralar teshilishi). 

 

 

                        А                                                             Б 

 

333 

                        

                        

 

                                                      В 

72-rasm (А, Б, В). Me’dani Bilrot-I  usulida rezektsiyasi. 

 

Bemorlarning  80-85  foizida  o’n  ikki  barmoqli  ichak  boshlang’ich 

bo’limining  oldingi  devoridagi  yara,  kamroq  –  me’da  pilorik  bo’limidagi  yara 

teshiladi. 

Kasallik  patogenezida  me’da  va  duodenal  suyuqlikning  ozod  qorin 

bo’shlig’iga  doimiy  oqib  turishi  katta  ahamiyatga  ega,  u  avvaliga  shokka  olib 

keladi. 

 Kichkina teshikning fibrin, charvi, yaqinda joylashgan a’zolar, qattiq ovqat 

bo’lakchalaridan  bekilib  qolishi  jarayonni  chegaralaydi:  bu  holda  usti  yopiq 

perforatsiya yuz berishi ehtimol. Yara qorin bo’shlig’i orqasiga, kichik charviga, 

ko’ks oralig’iga teshilganda kamdan-kam yuzaga keladigan aturik klinika paydo 

bo’ladi. 

Teshilgan  yaralar  o’tkir  yoki  surunkali  xarakterga  ega,  yakka  yoki  ko’p 

sonli bo’ladi. 

 

 

334 

 

                               А                                                      Б 

                         

 

                                                            В 

73-rasm (А, Б, В). Me’dani  Bilrot-II usulida rezektsiyasi. 

 

Yara  perforatsiyasi  (teshilishi)  klassifikatsiyasi.  Keyingi  yillarda  B.D. 

Komarov  va  V.S.  Savelev  tomonidan  taklif  etilgan  klassifikatsiya  keng 

qo’llanilmoqda. Quyida ushbu klassifikatsiyani keltiramiz: 

I. Etiologiyasi bo’yicha: yarali va gormonal.  

II.  Joylashuvi  bo’yicha:  a)  me’da  yaralari:  kichik  egrilikdagi,  katta 

egrilikdagi,  oldingi  devordagi,  orqa  devordagi,  kardial,  prepilorik,  pilorik 

 

335 

qismlarida.  b)  o’n  ikki  barmoqli  ichak  yaralari:  oldingi  devoridagi,  orqa 

devoridagi. 

III.  Kechishi  bo’yicha:  ozod  qorin  bo’shlig’iga  teshilishi,  usti  yopiq 

teshilishi, atipik teshilishi. 

Teshilgan  gastroduodenal  yaralarning  klinik  manzarasi.  Teshilgan 

gastroduodenal  yaralarning  klassik  klinik  manzarasi  tarixiy  rivojlanishga 

uchramagan.  Teshilishning  asosiy  simptomatikasi  (G.  Mondor  triadasi): 

«xanjar» bilan urilgandek to’satdan paydo bo’lgan og’riq, qorin muskullarining 

qattiq taranglashuvi, yara anamnezidan iborat. 

Darhaqiqat, kuchli og’riqlarning to’satdan paydo bo’lishi birorta kasallikda 

ham perforatsiyadagi kabi yaqqol yuzaga chiqqan bo’lmaydi. Bunday bemorlar 

og’riqqa  chidab  bo’lmaydigan  darajadagi  shikoyat  qayd  qiladilar.  «Katta 

yoshdagi  zabardast»  odamning  yuz  qiyofasidagi  g’am-g’ussa  u  tortayotgan 

cheksiz azob-uqubatlarni ifodalab turadi» (G. Mondor). 

Og’riq  avvaliga  epigastriyda,  bunda  o’n  ikki  barmoqli  ichakda  ko’prok, 

o’ng tomonda joylashadi, so’ngra qorinning butun o’ng yarmi bo’ylab tarqalib, 

o’ng yonbosh sohani, keyin butun qorinni qamrab oladi. Og’riqning elkaga yoki 

o’ng  kurakka,  kichik  chanoqqa  tarqalishi  xarakterli.  Qusish  kamdan-kam, 

peritonit  rivojlangandagina  kuzatiladi.  Stenozlovchi  yaralar  teshilganda  yara 

teshilishidan oldin bemor qayt qiladi. 

Bemor,  odatda,  chalqancha  yoki  yonboshi  bilan  oyoqlarini  qorniga  tortib 

yotadi,  ranggi  oqarib  ketgan,  qo’rquv  ostida,  sovuq,  ter  chiqishi  mumkin.  Tez-

tez, yuza nafas oladi, qon tomir urishi avvaliga siyrak, arterial bosimi pasayishi 

mumkin. 

Tili  dastlabki  soatlarda  nam,  keyin  quruqlashadi,  karash  bilan  qoplanadi. 

Og’riq,  bilan  bir  vaqtda  boshqa  simptom  –  qorin  oldi  devori  mushaklarining 

taranglashuvi  paydo  bo’ladi  («taxtasimon»,  qayiqsimon  ichiga  tortilgan  qorin), 

taranglanish avval epigastriyda, so’ngra butun qorin bo’ylab joylashadi. 

Kasallikning dastlabki soatlarida rektal tekshiruvda chanoq qorin pardasida 

keskin  og’riq  borligini  aniqlash  mumkin.  Parietal  qorin  pardasi  nerv  oxirlari 

 

336 

sezuvchanligi  buzila  borgan  sayin  og’riq  asta-sekin  bosiladi,  biroq  bemor 

avvalgiday harakatsiz yotadi. Umumiy holati yaxshilanadi, oldingi qorin devori 

qattiqlashishi kamayadi, kam og’riydi, o’ng yonbosh soxasida og’riq kamayadi, 

ya’ni  «soxta  tuzalish»  davri  boshlanadi  (II  davr).  Yara  teshilish  vaqtidan 

kechikib  6-12  soat  o’tgach  operatsiya  qilish  keyingi  davr  rivojlanishiga  – 

peritonitga  olib  keladi.  Peritonit  uning  hamma  klinik  manzarasi  –  qon  tomir 

urishi  tezlashuvi,  til  quruqligi,  intoksikatsiya  sababli  umumiy  ahvolning 

og’irligi,  qorin  dam  bo’lishi,  el  chiqmasligi, ich kelmasligi, ko’p  martalab qayt 

qilish  yuzaga  keladi.  Bu  davrda  diagnoz  ham,  xirurgik  yordam  ham  odatda 

kechikkan bo’ladi. 

Yara  teshilishi  uchun  xarakterli  simptom  qorin  bo’shlig’ida  ozod  gaz 

borligi  hisoblanadi,  u  diafragmaning  o’ng  gumbazi  ostida  yig’iladi. 

Rentgenologik  tekshirishda  bir  yoki  ikkala  gumbazlar  ostida  yo’l-yo’l  yorug’ 

chiziq kuzatiladi. 

Usti  yopiq  teshilish.  Teshilgan  yaraning  to’satdan  paydo  bo’lgan  turik 

klinikasi  1-2  soatdan  keyin  so’nadi,  og’riq  kamayadi,  mushaklarning 

taranglashuvi  bardam  topadi,  oz-moz  og’riq,  bo’ladi  va  mushaklar  tarangligi 

epigastriyda  kuzatiladi,  xolos.  Bemorlarning  ahvoli  shunchalik  yaxshilanadiki, 

ular o’zlarini sog’lom deb hisoblaydilar. 

Diagnozi  va  differentsial  diagnozi.  Teshilgan  gastroduodenal  yaraning 

diagnostikasi  avvalo  anamnezga,  bemordan  sinchiklab  so’rab-surishtirishga, 

fizikal  tekshirish  ma’lumotlariga  asoslanadi  va  rentgenologik  hamda 

laboratoriya ma’lumotlari bilan to’ldiriladi. 

Perforatsiya  uzoq vaqtgacha  yara  kasalligi  bilan og’rib  yurgan  bemorlarda 

(rentgenologik  tasdaqlangan);  yara  kasalligi  belgilari  bo’lgan  (nordon 

kekiradigan,  och  qoringa  yoki  ovqatdan  keyin  og’riq  paydo  bo’ladigan, 

muntazam  soda  ichib  turadigan),  biroq  hech  qachon  tekshirishlardan  o’tmagan 

va  yara  borligi  to’g’risida  shubha  qilinmagan  shaxslarda  yuz  berishi  mumkin. 

Uchinchi  guruhga  «dispeptik  o’tmishi»  bo’lgan,  biroq  uni  unutib  yuborgan  va 

hozirgi  kasalligini  avvalgi  hazm  buzilishlari  bilan  bog’liq  deb  o’ylamagan 

 

337 

shaxslarni  kiritish  mumkin.  To’rtinchi  guruhga  «soqov»  yarasi  teshilgan 

bemorlar kiritiladi. 

Bemorda prodromal davr borlig’iga – jarayonning kuchayishi yoki qo’zishi 

–  epigastriyda  og’riq,  ko’ngil  aynishi,  subfebril  harorat,  qusishga  ahamiyat 

berish zarur. 

Diagnostika  uchun  kasallikning  o’tkir  boshlanishi,  bemorning  o’ziga  xos 

holati,  tashqi  ko’rinishi,  qon  tomir  urishi  va  qon  bosimi  ma’lumotlari  katta 

ahamiyatga ega. Qorinni tekshirishda perforatsiyadan keyin o’tgan fursat haqida 

unutmaslik  kerak:  dastlabki  soatlarda  ifodalangan  «taxtasimon»  taranglashuv 

keyinroq,  peritonit  avj  olgandan  keyin  qorin  dam  bo’lishi  kuzatilishi  mumkin. 

Har xil yoshdagi bemorlarda – keksalar, ayollar va boshqalarda qorin devorining 

bo’shashgan bo’lishini nazarda tutish lozim. 

Perkussiyada  ozod  gaz  borligi  50-60  foiz  bemorlardagina,  rentgenologik 

tekshiruvda esa 75-80 foiz bemorlarda aniqlanadi. Bemor tik turganda yoki chap 

yonboshi  bilan  yotganida  rentgenodiagnostika  qilish  –  bemorni  tekshirishning 

asosiy diagnostik usuli bo’lib, diafragma gumbazi ustida ozod gazni aniqlashga 

(o’ngda yoki chapda) qaratiladi. 

Noaniq  hollarda  bemorga  1-2  qultum  suvda  eruvchan  kontrast  modda 

berishga to’g’ri keladi, rentgen tekshiruvida uning me’da konturlari tashqarisiga 

chiqishi 

perforatsiyaning 

absolyut 

belgisi 

hisoblanadi. 

Ba’zan 

pnevmogastrografiya  o’tkazib  (me’daga  havo  yuborish)  takror  rentgenografiya 

qilishdan  foydalaniladi.  Diagnostika  qilish  mushkul  bo’lgan  hollarda 

gastrofibroduodenoskopiya yoki laparoskopiya qilish kerak bo’ladi. 

Laboratoriya  tekshiruvida  qon  va  siydik  tomonidan  biror  spetsifik 

buzilishlarni  aniqlashga  muvaffaq,  bo’linmaydi,  biroq,  peritonit  rivojlanganda 

leykotsitoz,  eritrotsitlar  cho’kish  tezligining  oshishi,  leykotsitar  formulaning 

chapga surilishi ifodalangan bo’ladi. 

Teshilgan  yarani  yara  kasalligining  qo’zishidan  farq  kilish  zarur,  bunda 

og’riq xarakteri unchalik kuchli emas, ruy-rost taranglashish, ozod gaz yo’q. 

 

338 

O’tkir xoletsistit bilan aksariyat yoshi o’tgan semiz ayollar kasallanadilar, 

ularning  anamnezida  o’ng  qovurg’alar  ostida  yog’lik  ovqat  eyish  bilan  bog’liq 

bo’lgan  qaytalanadigan  og’riq  bo’ladi.  Og’riq  o’ng  qovurg’alar  ostida 

joylashadi. Orqaga, elkaga, kurakka beriladi, doimiy bo’ladi. Ko’p marta qusish 

bilan  o’tadi.  Muskullar  tarangligi  kam  ifodalangan,  o’t  pufagi  paypaslanadi, 

leykotsitoz ifodalangan. 

O’tkir pankreatit uchun o’tkir keskin doimiy og’riqlar xos, biroq ular o’rab 

oladigan  xarakterga  ega  va  parhez  buzilishi  bilan  bog’liq  (yog’lik  yoki  kuchli 

ovqat  eyish,  ichkilik  ichish).  Bemor  bir  necha  martalab  qayt  qiladi,  u  yara 

teshilganidagi  kabi  harakatsiz  emas,  muskul  taranglashuvi  odatda  bo’lmaydi, 

Meyo-Robson  simptomi  yaxshi  ifodalangan,  qonda  amilaza  miqdorining 

ko’rsatkichlari oshgan bo’ladi. 

O’tkir  appenditsit  bilan  differentsial  diagnostikasi  eng  qiyin,  chunki  har 

ikkala  holda  xam  kasallik  epigastriyda  og’riq  paydo  bo’lishidan  boshlanib, 

keyinroq  o’ng  yonbosh  sohasiga  o’tadi.  Biroq  o’tkir  appenditsitda  bu  og’riqlar 

sustroq,  epigastriyda  muskullar  taranglashmagan,  o’ng  yonbosh  sohada 

simptomatika  birmuncha  yuzaga  chiqqan.  Kasallik  kuchayib  ketgan  hollarda 

rivojlanib  bo’lgan  peritonit  fonida  dardning  sababi  aksariyat  o’rta 

laparotomiyada aniqlanadi. 

Miokard  infarkti  (gastralgik  formasi),  stenokardiyaning  boshlang’ich 

bosqichlaridagi  o’tkir  boshlanish  perforativ  yara  klinikasiga  o’xshab  ketishi 

mumkin. Bemor yoshining ulug’ligi, anamnezda tez-tez stenokardiya borligi, tez 

aritmik  qon  tomir  urishida  bemor  holatining  og’irligi,  arterial  bosimning 

pasayganligi,  yurak  tonlarining  bo’g’iqligi,  elektrokardiografik  o’zgarishlar, 

jigar to’mtoqligining saqlanib qolishi yurak patologiyasidan dalolat beradi. 

Bazal  zotiljam  va  plevrit  uchun  ham  o’tkir  boshlanish,  qorinning  yuqori 

qismida  muayyan  joylashgan  o’rni  bo’lmagan  og’riq  xos  bo’ladi.  Bemorning 

aktiv  hatti-harakati,  yuza  nafas  olish,  burun  qanotlarining  harakati,  harorat, 

o’pka  tomonidan  olinadigan  ma’lumotlar,  qorin  tomonidan  o’zgarishlar 

 

339 

bo’lmasligi  –  bularning  jami  rentgenologik  tekshiruv  yordamida  aniqlanadigan 

to’g’ri diagnoz qo’yishga yordam beradi. 

Differentsial  diagnostikani  kasallik  boshlanishidan  boshlab  dastlabki 

soatlarda  o’tkazish  mumkin;  u  birmuncha  qiyin  va  anchagina  vaqt  o’tgach  va 

tutash  peritonit  klinikasi  yuzaga  chiqqandan  keyin  o’rta  laparotomiyadagina 

o’tkazilishi mumkin. 

Davolash.  Kasalxonaga  yotqazilgunga  qadar  tez  yordam  ko’rsatish  zarur. 

Yara  teshilganiga  shubha  bo’lganda  bemorni  shoshilinch  ravishda  statsionarga 

olib  borish  kerak.  Yurak  dorilari  yuborish,  kislorod  berilishi  mumkin.  Kasallik 

klinikasini  yashirishi  mumkin  bo’lgan  og’riq  qoldiradigan  vositalarni  sira 

yuborib bo’lmaydi. 

Xirurgik bo’limda bemorni tinchlantirish, unga operatsiya qilish zarurligini 

tushuntirish kerak. 

Konservativ  davolash  teshilish  vaqtidan  2  sutka  o’tgach  o’tkazilishi 

mumkin, bunda teshik usti bekilgan, bemorning umumiy ahvoli qoniqorli, teshik 

yaxshi  chegaralangan  bo’ladi,  chunki  infiltrat  bo’lgan  sharoitlarda  operatsiya 

qilish asossiz shikastlanib qolishga sabab bo’lishi mumkin. 

Vangenstin  va  Teylorning  teshilgan  yaralarni  davolash  uchun  me’da 

suyuqligini doimiy aspiratsiya qilish usuli (konservativ usul) o’z vaqtida tanqid 

qilingan  edi.  Biroq  bemor  operatsiyadan  qat’iyan  bosh    tortganda  yoki  uning 

ahvoli  nihoyatda  og’ir  bo’lgan  ahyon-ahyon  hollarda  bu  usul  qo’llanilishi 

mumkin. 

Operatsiyadan oldingi tayyorgarlik imkon boricha qiska bo’lishi va shokni 

davolash,  dezintoksikatsion  tadbirlar,  me’daga  zond  qo’yishni  o’z  ichiga  olishi 

kerak. 

Operatsiya  xarakteri  har  kimning  o’ziga  xos  bo’lishi  va  bemorning 

ahvoliga,  yaradagi  o’zgarishlar  xarakteriga,  shuningdek  xirurg  va  yordamchi 

xizmatlarning texnik imkoniyatlariga bog’liq. 

Teshilgan  yarani  charvi  bilan  plastika  qilib  tikish  boshqa  operatsiyalar 

o’tkazishga ko’rsatmalar bo’lmaganda, tutash peritonitda, yosh bemorlarda yoki, 

 

340 

aksincha,  keksa  yoshdagi  bemorlarda,  zarur  instrumentariy,  apparatura 

yo’qligida, xirurg malakasi etarlicha bo’lmaganda qo’llaniladi. 

Teshilgan  yarani  tikish  (74-rasm)  bemorni  peritonitdan  qutqarib,  yara 

kasalligiga  bardam  bera  olmaydi  va  keyinchalik  bemorlarning  40-50  foizi  bu 

kasallikning  turli  asoratlari  sababli  takroriy  operatsiya  qilinishga  majbur 

bo’ladilar. 

 

74-rasm. Teshilgan yarani tikish jarrohlik amaliyoti. 

 

Teshilgan  yarani  berkitishning  boshqa  ko’pgina  plastik  usullari  ham 

palliativ operatsiyalar guruhiga kiradi va ularni qo’llanishning keyingi natijalari 

shuncha qoniqarsiz oqibatlar protsentini beradi. 

Qorin  bo’shlig’i  mikroflora  holati  va  uning  xarakterini  yara  etiologiyali 

peritonit  va  boshqa  etiologiyali  peritonitlar  bilan  taqqoslab  o’rganish  shuni 

ko’rsatdiki, 

me’da-ichak 

tizimi 

distal 

yo’nalishi 

bo’ylab 

anaerob 

mikroorganizmlar  ko’payib  borishi  kuzatiladi  (75-rasm).  Shunga  mos  ravishda 

bakteriyalar  kontsentratsiyasi  ham  o’zgaradi  (76-rasm).  Gastroduodenal 

peritonitlarda  qorin  bo’shlig’ining  nisbatan  kam  miqdorda  mikroblar  bilan 

ifloslanishi kuzatiladi. O’tkazilgan mikrobiologik tekshiruvlar bunday holatlarda 

radikal jarrohlik amaliyotlarini o’tkazish maqsadga muvofiqligini asoslab berdi.  

 

341 

 

 

75, 76-rasmlar. Turli xil peritonitlarda qorin bo’shlig’i mikroflora holati. 

 

 

342 

1928  yilda  S.  S.  Yudin  joriy  qilgan  teshilgan  yaralarda  me’dani  birlamchi 

rezektsiya  qilish  bizning  mamlakatimizda  ham,  chet  elda  ham  talaygina 

olimlarning  daqqat-e’tiborini  qozondi.  Yara  kasalligini  davolash  uchun 

o’tkazilishi  mumkin  bo’lgan  radikal  jarrohlik  amaliyotlarining  ko’rsatmalarini 

aniqlashda  qorin  bo’shlig’i  mikroflora  holatini  o’rganishdan  tashqari  quyidagi 

omillar  bo’lishi  zarurdir:  me’da  rezektsiya  uchun  mutloq,  ko’rsatmalar  borligi 

(stenoz,  profuz  qon  ketishi,  malignizatsiyaga  shubha  bo’lishi);  nisbiy 

ko’rsatmalar  borligi:  yara  penetratsiyasi,  uning  kallyoz  xarakteri,  antral  bo’lim 

va  katta  egrilikdagi  yaralar,  yara  anamnezining  davomliligi,  ilgari  qaytalanib 

turgan qon ketishlar borligi (perforatsiya vaqtidan operatsiyagacha o’tgan vaqt 6 

soatdan  oshmagan  taqdirda,  tajribali  xirurg  va  texnik  jihozlangan  operatsiya 

xonasi, og’riqsizlantirish uchun zarur sharoitlar borligi). 

Teshilgan  yaralarda  me’dani  rezektsiyasini  bajarish  natijalari  teshilgan 

yarani  tikib  qo’yishdan  afzaldir,  biroq  uni  o’tkazish  uchun  ko’p  sonli 

sharoitlarning zarurligi birlamchi rezektsiyalar sonini birmuncha kamaytiradi. 

Keyingi  hol  teshilgan  yaralar  shoshilinch  xirurgiyasiga  a’zoni  saqlab 

qoladigan  va  vagotomiya  bilan  birga  qilinadigan  operatsiyalarning  turli 

variantlari  keng  joriy  qilinishi  bilan  bog’liq.  Yarani  kesib  qilinadigan  tutam 

vagotomiyasi va piloroplastika eng ma’qul usul sanaladi. 

Radikalligi  nuqtai  nazaridan  bu  operatsiya  me’dani  birlamchi  rezektsiya 

qilishga  tenglashtirilishi  mumkin.  Ayni  vaqtda  kamroq  shikastlantirishi  va 

o’limning  birmuncha  pastligi,  uni  xirurglar  tomonidan  odatdagi  sharoitlarda 

qo’llanish mumkinligi bu operatsiyani istiqbolli qiladi.  

Teshilgan  yaralarda  operatsiyaning  eng  muhim  tomoni  operatsiya  paytida 

qorin  bo’shlig’ining  to’liq  sanatsiyasi  hisoblanadi.  U  nechog’lik  puxta 

o’tkazilgan  bo’lsa,  operatsiyadan  keyingi  davr  shunchalik  oson  o’tadi  va 

yiringliklar hosil bo’lishi uchun imkoniyatlar kamayadi.  

 

Yaradan qon ketishi 

 

343 

Yaradan qon ketish yashirin va ochiqdan-ochiq bo’ladi. Qon me’da va o’n 

ikki  barmoqli  ichak  kapillyarlari,  venalari,  arteriyalaridan  va  a’zolardan 

tashqaridagi  tomirlardan  oqadi.  «Kichik»  degan  nom  olgan  kam  qon 

yo’kotishlarda  (50  ml  gacha)  klinik  manzara  amalda  ifodalanmagan  bo’ladi, 

garchi davomli «kichik» qon ketishlar ham kamqonlikka olib kelishi mumkin. 

Yaradan profuz qon ketishi. Uning sababchisi ko’pchilik hollarda me’da va 

o’n ikki barmoqli ichakning penetratsiyali yaralari hisoblanadi. Ko’p marta qon 

ketib, ahvol tobora yomonlasha borishi mumkin. Yara kasalligi qo’zigan davrda, 

bahor-kuz  mavsumida  qon  ketish  hollari  ko’payishi  qayd  qilinadi.  Qon 

ketishining  paydo  bo’lishida  ichkilik  ichish,  dori-darmonlar  qabul  qilish 

(atsetilsalitsilat kislota, butadion, rezerpin, glyukokortikoidlar, antikoagulyantlar 

va boshqalar) ham sababchi bo’la oladi. 

Yara kasalligining qon ketish bilan asoratlanishi 15-20 foizni tashkil etadi. 

Yara kasalligidan bemorlarning o’limi sabablari orasida qon ketishi birinchi 

o’rinni egallaydi. 

O’tkir  gastroduodenal  qon  ketishlarining  klinik  manzarasi  ularning 

sabablariga,  qon  yo’qotish  darajasiga  va  asosiysi,  qon  ketish  intensivligiga 

bog’liq. 

Qon ketishining asosiy belgilari – umumiy holsizlik, bosh aylanishi, teri va 

shilliq  pardalarning  bo’zarganligi,  taxikardiya,  yurak  urishi,  arterial  bosim 

pasayishi; kollaps rivojlanishi mumkin. 

Gastroduodenal  qon  ketishining  bosh  belgilaridan  biri  «kofe  quykasi» 

turidagi  yoki  qirmizi  qon  rangli  qon  aralash  qayt  qilish  (gematemezis) 

hisoblanadi.  Qusuq  massalarining  xarakteri  bo’yicha  aksariyat  qon  ketish 

manbai to’g’risida xulosa chiqarish mumkin. Qirmizi qizil qon yoki olcha rang 

ivindi  manbai  me’dada  bo’lgan  qon  ketishi  uchun,  «kofe  quykasiga»  o’xshash 

qon  manbai  o’n  ikki  barmoqli  ichakdan  qon  ketishi  uchun  xos.  Ko’p  qon 

ketishlarda  hatto  duodenal  yaradan  qon  aralash  qusish  kuzatilishi  mumkin. 

Me’dadan  qon  ketishining  boshka  patognomik  simptomi  qatronsimon  axlat 

(melena),  ayrim  hollarda  olcha  rangli  axlat  bo’lishi  mumkin.  Qon  rangining 

 

344 

o’zgarishi  me’dada  gematin  xlorid  (yara  kasalligida  kislotalilik  normal  yoki 

oshgan)  hosil  bo’lishi  bilan,  qatronsimon  axlat  –  ichakda  gemoglobinlar  temir 

sulfat hosil bo’lishi bilan bog’liq. Ko’p qon ketishi me’daning tez bo’shalishiga, 

peristaltikasi  kuchayishiga  va  qora  rangli  yoki  kam  o’zgargan  qon  aralash 

badbo’y mo’l suyuq ich kelishiga sabab bo’lishi mumkin. 

Qon ketish boshlangan vaqtdan 2-3 sutka o’tgach bemorlarda tana harorati 

qon parchalanish maxsulotlarining ichakdan so’rilishi hisobiga ko’tarilishi qayd 

qilinishi mumkin. Jigar-buyrak etishmovchiligi ro’y berishi mumkin. 

Qon  ketishi  boshlanishining  dastlabki  soatlarida  va  hatto  sutkalarida  qizil 

qon  ko’rsatkichlarini  o’rganish  haqiqiy  o’zgarishlarni  va  qon  yo’qotilishini  aks 

ettirmaydi,  shunga  gemoglobin  va  eritrotsit  ko’rsatkichlarinigina  emas,  balki 

gematokrit,  markaziy  vena  bosimi  (MVB),  globulyar  hajm  (GH)  tanqisligini 

ham dinamik o’rganish lozim. 

Qon ketishining 4 darajasini farq qilinadi: 

I  darajasi  –  kam  qon  yo’qotadi,  gemodinamikaning  buzilishlari  kam 

bo’ladi.  Qon  tomir  urishi  oz-moz  tezlashadi,  arterial  bosim    normal.  MVB 

tanqisligi keragidan 5 foizgacha, gemoglobin 100 g/ l dan yuqori. 

II darajasi – ko’proq qon yo’qotadi. Bemorning ahvoli o’rtacha og’irlikda, 

bo’shashgan,  teri  qoplamlari  rangpar.  Qon  tomir  urishii  tezlashgan,  arterial 

bosimi simob ustuni hisobida 80 mm gacha. Gemoglobin 80 g/l. 

III darajasi – bemorning umumiy ahvoli og’ir, rangi keskin bo’zargan, uni 

sovuq  ter  bosgan,  qon  tomir  urishi  tezlashgan,  arterial  bosimi  simob  ustuni 

hisobida  60  mm  gacha  pasaygan.  MVB  tanqisligi  keragidan  30  foizgacha, 

gemoglobin 50 g/l. 

IV darajasi – mo’l qon yo’qotib, bemor uzoq vaqtgacha hushidan ketadi, bu 

holat  agonal  holatga  yaqin  bo’ladi.  Qon  tomir  urishi  va  bosim  amalda 

aniqlanmaydi. MVB tanqisligi 30 foizdan yuqori. Bunday ko’p qon yukotishlar 

bemor  hayoti  uchun  jiddiy  xavf  tug’diradi  va  zudlik  bilan  globulyar  hajm 

tanqisligini,  qonning  plazma  hajmini  qon  quyish,  eritrotsitar  massa  quyish, 

izotonik eritmalar yuborish bilan to’ldirishni talab etadi. 

 

345 

Transfuzion  terapiya  qon  yo’qotilishiga  bog’liq:  chunonchi,  MVBning  10 

foizga tanqisligi deyarli korrektsion terapiyani talab etmaydi, MVB tanqisligi 20 

foiz atrofida bo’lsa, qon o’rnini bosadigan suyuqliklar (plazma, albumin, protein 

va  b.)  quyilishi  shart.  25-35  foiz  MVB  atrofida  qon  yo’qotilishi  eritrotsitar 

massa  (1/2  g  hajm)  va  keyinchalik  qon  o’rnini  bosadigan  suyuqliklar  (yuqori 

molekulyar dekstranlar, kristalloid preparatlar) bilan to’ldiriladi. 

Qon ketish sababini, uning kuchini differentsial diagnostika qilishda, hozir 

shoshilinch gastroduodenofibroskopiyaga katta ahamiyat beriladi. 

Gastroduodenal  qon  ketishi  bo’lgan  hamma  bemorlar  uning  kuchi  va 

darajasidan  qat’i  nazar,  kechayu  kunduz,  shoshilinch  yordam  ko’rsatadigan 

xirurgik bo’limlarga yotqiziladi. Qon yo’kotishning og’ir darajasidagi, aktiv qon 

oqadigan  bemorlar,  yoshi  ulg’aygan  va  keksa  odamlar  reanimatsion  bo’limga 

yoki  intensiv  terapiya  palatasiga  yotqizilishlari  kerak,  bu  erda  quyidagi 

diagnostik  va  davolash  tadbirlari  o’tkaziladi:  1)  MVB  ni  o’lchash;  2)  o’mrov 

osti  venasini  katetrlash;  3)  me’dani  zondlash,  uni  sovuq  suv  yoki 

epsilonaminokapron 

kislota 

bilan 

yuvish; 

4) 

shoshilinch 

ezofagogastrofibroskopiya;  5)  oksigenoterapiya;  6)  kardioterapiya;  7)  qon 

yuqotish darajasini aniqlash; 8) gemostatik preparatlar yuborish. 

Gemostatik  davolash  uchun  qon  ivish  xususiyatini  oshiradigan  va  qon 

ketayotgan sohadagi qon oqimini kamaytiradigan dori-darmonlar qo’llaniladi: 1) 

quruq  va  nativ  plazmani  20-30  ml  dan  har  4  soatda  bo’lib-bo’lib  yuborish;  2) 

1%  li  vikasol  eritmasini  sutkasiga  6-8  ml  gacha  mushak  to’qimasiga  yuborish; 

3)  vena  ichiga  1%  li  kaltsiy  xlorid  eritmasi  yuborish  (uning  10%  li  eritmasini 

yuborishdan saqlanish kerak, chunki u qayta qustirib qon ketishini kuchaytiradi); 

4) jelatinol, polivinolni vena ichiga yuborish; 5) epsilonaminokapron kislota 5% 

li  eritmasini  100-200  ml  dan  har  5-6  soatda  yuborish;  6)  qon  ivish  sistemasini 

yaxshilashga  yordam  beradigan  ditsinon,  pituitrin  va  boshka  preparatlarning 

eritmalarini  vena  ichiga  yuborish;  7)  me’dani  lokal  gipotermiya  qilish  –  muzli 

xaltacha  qo’yish,  muz  bo’lakchalarini  shimdirish,  maxsus  apparat  bilan 

 

346 

gipotermiya  qilish;  8)  endoskopik  to’xtatish  (diatermokoagulyatsiya,  lazer 

ta’siri). 

Volemik  buzilishlar  MVB,  umumiy  statusni  qat’iy  nazorat  qilib  turgan 

holda  korrektsiya  qilinishi  (izga  solinishi)  kerak.  Bemorga  qon  ketishi 

to’xtagandan keyin ham 10-12 kungacha o’rinda yotish tavsiya etiladi. 

Shoshilinch  operatsiyaga  ko’rsatmalar  bo’lmaganda  keyingi  taktika  va 

operatsiya  usulini  tanlash  aniqlanmagan  o’zgarishlarga,  bemorning  ahvoliga 

bog’liq bo’ladi. 

Dastlabki 12-24 soat ichida massiv qon ketishi fonida ro’yrost gemorragik 

shokda  shoshilinch  operatsiya  konservativ  davolash  naf  bermaganda, 

statsionarda qon ketishi qaytalangan bemorlarda o’tkaziladi. 

Shoshilinch  operatsiya  (dastlabki  24-48  soatda)  ko’p  qon  ketganda 

anchagina  mikdorda  qon,  suyuqlik  quyish  bemor  ahvolini  yaxshilamaganda, 

MVB  avvalgi  past  raqamlarda  qolganda,  ya’ni  konservativ  davolashdan  foyda 

bo’lmaganda o’tkaziladi. 

Yoshi  ulg’aygan  va  keksa  yoshdagi  odamlarda,  yara  anamnezi 

davomliligidan  qat’iy  nazar  qonab  turadigan  yaralar  bo’lganda  shoshilinch 

operatsiyalarga  ko’rsatmalarni  ayniqsa  kengaytirish  lozim,  chunki  bu 

kategoriyadagi  bemorlarda  kallyoz  yaralar  qonab  turadi,  qon  yo’kotishdagi 

kompensator mexanizmlar esa birmuncha pasaygan bo’ladi. 

Qonab turadigan gastroduodenal yaralarda operatsiya qilishdan maqsad qon 

ketishini  to’xtatish  va  bemorni  yara  kasalligidan  holi  qiladigan  radikal 

operatsiyani  imkon  boricha  erta  o’tkazishdan  iborat  bo’ladi.  Me’da  yaralarida 

me’da rezektsiya qilinib, qonab turgan yara olib tashlanadi (qon kam yo’qotilsa 

va  operatsiyadan  xavf  kam  bo’lsa);  og’ir  yotgan,  yoshi  ulg’aygan  va  keksa 

bemorlarda  –  yarani  kesish  yoki  qonayotgan  tomirni  gastrotomik  kesma  orqali 

tikish,  vagotomiya va piloroplastika bilan o’tkaziladi. 

Ko’pincha  penetratsiya  qiladigan  duodenal  yaralarda  qonab  turgan  yarani 

piloroplastika  va  vagotomiya  (yaxshisi,  tutam  vagotomiyasi)  bilan  tikish  eng 

 

347 

ma’qul  operatsiya  hisoblanadi.  Qo’shilib  kelgan  yaralarda  tutam  vagotomiyasi 

va antrumektomiya yoki me’daning birlamchi rezektsiyasini qilish kerak.