I(q-q). indd

Molekulyar fi zika ha’m termodinamika tiykarlari’

---

49
III bap. Suyi’qli’qlardag’i’ bet qubi’lislari’
Suyi’qli’qti’n’ bet qatlami’n ju’qa perde dep ko’z aldi’mi’zg’a keltiri-
wimiz mu’mkin. Bul qatlamdag’i’ molekulalarg’a suyi’qli’q ishine 
bag’darlang’an ku’sh ta’sir yetedi.
Suw ag’atug’i’n kranni’n’ awi’zi’nda tamshi’ni’n’ qalay payda boli’wi’n 
ko’reyik. Awi’zi’nda payda bolg’an tamshmi’ serippeli qaltasha ishinde dep 
ko’z aldi’mi’zg’a keltireyik. Tamshi’ u’lkeygende woni’ 
ko’terip turi’w ushi’n qaltashani’n’ bekkemligi jetispeydi 
ha’m tamshi’ u’ziledi (24-su’wret).
Haqi’yqati’nda bolsa tamshi’ qaltashag’a sali’nbag’an. 
Payda bolg’an tamshi’ni’n’ bet qatlami’ndag’i’ ha’r bir 
molekulag’a, tamshi’ worayi’na bag’darlang’an ku’sh 
ta’sir yetedi. Bunday ku’shler na’tiyjesinde, tamshi’ni’n’ 
bet qatlami’nda woni’ uslap turi’wshi’ betkerimlik payda 
boladi’. 
Betkerimlik suyi’qli’qti’n’ bet qatlami’ndag’i’ 
m o l e k u l a l a r d i ’ n ’ s u y i ’ q l i ’ q i s h i n e 
bag’darlang’an ku’shlerdin’ bar yekenligine 
baylani’sli’ payda boladi’.
Betkerimlik na’tiyjesinde jawi’n tamshi’lari’ payda 
boladi’. Sabi’n yeritpesinen ko’bik payda yetiw de bet-
kerimlik sebebinen boladi’ (25-su’wret).
Iyneni suwdi’n’ betindegi qagazdi’n’ u’stine qoyi’p, 
qag’azdi’ suwdi’n asti’na a’steste-aqi’ri’n bati’ri’lsa, iyne 
suwdi’n’ betinde qaladi’ (26-su’wret). Bug’an sebep, 
suwdi’n’ bet kerimligi jin’ishke iyneni uslap turadi’.
Betkerimlik ku’shi
Suwdi’n bo’lekshelerin tamshi’ formasi’nda uslap 
turatug’i’n yamasa iyneni suwdi’n si’rti’na tuti’p 
turatug’i’n bet qatlami’ betkerimlik ku’shine iye. 
Kranni’n’ awzi’ndag’i’ tamshi’ woni’n’ betinde payda 
bolg’an betkerim ku’shi shi’dam bere alatug’i’n da’rejede 
u’lkeyedi. Betkerimlik ku’shinin’ ta’sirinde hawadag’i’ 
tamshi’lar beti sfera formasi’n aladi’.
Betkerimlik ku’shin ani’qlaw maqsetinde to’mendegi 
ta’jiriybeni wo’tkeremiz. 27-su’wrette su’wretlengenindey, 
si’m ramka alami’z. Bul ramkani’n’ to’mengi ta’repi qoz-
g’ali’wshi’ AB = l uzi’nli’qtag’i’ si’mnan ibarat bolsi’n. Bul 
si’m ramkani’n’ yeki shetki qaptali’ boylap ji’lji’y aladi’.
24-su’wret
25-su’wret
b
26-su’wret
27-su’wret

---

50
Ramkani’ sabi’nni’n’ yeritpesine bati’ri’p alsaq, wonda sabi’n perdesi 
tarti’li’p qaladi’. Soni’n’ menen bir waqi’tta ramkani’n’ qozg’ali’wshi’ 
si’mi’ AB haldan joqari’g’a ji’lji’ydi’. Bul na’rsege sebep, si’mg’a perpendi-
kulyar tu’rde joqari’g’a bag’darlang’an ku’sh ta’sir yetedi. Bul ku’sh betk-