I(q-q). indd

33-§. JAQTI’LI’QTI’N’ XIMIYALI’Q HA’M BIOLOGIYALI’Q 
TA’SIRI 
Jaqti’li’qti’n’ ximiyali’q ta’siri
Zat molekulalari’ jaqti’li’q enegiyasi’n juti’p, bo’leklerge aji’rali’wi’ 
ha’m basqa molekulalarg’a aylani’wi’ mu’mkin. Molekulalardi’n’ bunday 
wo’zgeriwi ximiyali’q process boli’p yesaplan’adi’.
Jaqti’li’qti’n’ ximiyali’q ta’siri – jaqti’li’qti’n’ ta’sirinde zat-
larda ju’z beretug’i’n ximiyali’q wo’zgerisler boli’p yesapla-
nadi’.
A’tirapta gezlemeler ren’inin’ wo’zgeriwi, adam denesinin’ qarayi’wi’ 
jaqti’li’qti’n’ ximiyali’q ta’sirinen boladi’. 
Quyashtan kiyati’rg’an ultrafi olet nurlardi’n’ ta’sirinde atmosferadag’i’ 
kislorod molekulalari’ni’n’ bir bo’legi azon molekulalari’na aylani’p 
baradi’. Bul process to’mendegishe boladi’:
                                       jaqti’li’q 
                                     3O
2
 → 2O
3
.
Ha’zirgi waqi’tta Quyash nuri’nan qarayatug’i’n ko’za’ynekler ken’ 
tarqalg’an. Bunday ko’za’ynektin’ linzasi’na ultrafi olet nurdi’n’ ta’sirinde 
qara ren’ge aylanatug’i’n zat qosi’lg’an boladi’.
Jaqti’li’qti’n’ ta’sirinde ammiakti’n’ azot ha’m vodorodqa aylani’wi’ 
baqlanadi’. Vodorod ha’m xlor gazlari’ qaran’g’i’li’qta ta’sirlespeydi. Bi-
raq jaqti’li’qti’n’ tu’siwi menen ku’shli reakciyag’a kirisip, jari’li’w ju’z 
beredi.
Ko’plegen ximiyali’q zatlar jaqti’li’q tu’spewi ushi’n arnawli’ qara 
paketlerge sali’ni’p, qarang’i’ jerde saqlanadi’. Yemleytug’i’n ko’pshilik 
da’rilerdi de qaran’g’i’ jerde saqlaw usi’ni’s yetiledi.