I(q-q). indd

Du’nyani’n’ jalg’i’z fi zikali’q qubi’li’si’. Fizika-texnikani’n’ rawajlani’wi’

---

151
O’zbekistanda fi zika tarawi’ndag’i’ izleniwler
Farabiy, Beruniy, Ibn Sina, Ulug’bek si’yaqli’ ulli’ ulamalar jetisip 
shi’qqan yelimizdegi universitet ha’m institutlari’n’da ha’m Ilimler 
Akademiyasi’ni’n’ ilimiy bo’limlerinde fizika pa’ninin’ derlik barli’q 
bag’darlari’nda ken’ ko’lemde izertlew jumi’slari’ ali’p bari’lmaqta.
O’zbekistanda 1920-30-ji’llari’ fizika tarawi’nda ilimiy izertlew 
jumi’slari’ joqari’ woqi’w wori’nlari’ndag’i laboratoriyalarda ali’p bari’ldi’. 
1932-ji’li’ O’zbekistan ilim Komiteti du’zildi. 1943-ji’li’ O’zbekistan 
Ilimler Akademiyasi’ du’zildi. Sol ji’li’ O’zR IA ni’n’ Fizika-texnika 
instituti’, 1956-ji’li’ Yadro fizikasi’ instituti’, 1966-ji’li’ Astronomiya 
instituti’, 1967-ji’li’ Elektronika instituti’, 1976-ji’li’ «Fizika-Quyash» 
ilimiy islep shi’g’ari’w birlespesi du’zildi. Fizika boyi’nsha ilimiy izer-
tlew sho’lkemlerinin’ qatari’na 1977-ji’li’ O’zR IA ni’n’ Ji’lli’li’q fi zikasi’ 
bo’limi, 1992-ji’li’ «Kosmos» ilimiy islep shi’g’ari’w birlespesi, 1993-ji’li’ 
Material tani’wshi’li’q instituti qosi’ldi’. Usi ilimiy izertlew sho’lkemleri, 
sonday-aq, Tashkent Ma’mleketlik universiteti (Ha’zirgi O’zbekistan 
Milliy universiteti), Samarqand Ma’mleketlik universiteti, Qaraqalpaq 
Ma’mleketlik universiteti, Tashkent texnika universiteti ha’m basqa joqari’ 
woqi’w wori’nlari’nda fi zika pa’ninin’ tu’rli mashqalalari’na tiyisli izertlew 
jumi’slari’ ali’p bari’li’p, du’nya da’rejesinde fi zikani’n’ rawajlani’wi’na 
tiyisli u’les qosi’lmaqta.
O’zbekistanda Quyash energiyas’inan paydalani’w ha’m yadro fi zikasi’ 
tarawi’nda ali’p bari’lg’an izertlew jumi’slari’ menen tani’sasi’z (32-ha’m 
37-§ larg’a qaran’). Fizikani’n’ basqa tarawlari’nda da ma’mleketimiz 
ali’mlari’ yerisken jetiskenliklerdin’ shegi joq. Solardan, atmosferadag’i’ 
elektron-yadro selleri ashi’ldi’. Protonlardi’n’ yadroda kogerent difrak-
cion dissociysi’ qubi’li’si’ du’nyada birinshi boli’p ani’qlandi’. Yari’m 
wo’tkizgishler qa’siyetine iye bolg’an qatti’ yeritpelerdin’ bir neshshe tu’ri 
payda yetildi ha’m fi zikali’q qa’siyetleri u’yrenildi. Izertlewler na’tiyjeleri 
tiykari’nda ju’da’ joqari’ shastotali’ diodlar, yari’m wo’tkizgishlerde 
tez wo’tetug’i’n elektron processlerdi u’yreniw ushi’n mo’lsherlengen 
a’sbaplar, ko’rinisti jetkerip beriwshi fotodiod matrittalar, kremniy, litiy 
detektor ha’m basqa a’sbaplar islep shi’g’i’ldi’.
Ma’mleketimiz ilimiy izertlew sho’lkemlerinde ha’m joqari’ woqi’w 
worinlari’ laboratoriyalari’nda qatti’ deneler fizikasi’, ji’lli’li’q ha’m 
molekulyar  fi zika, optika ha’m akustikani’n’ zamanago’y fundamental 
bag’darlari’ boyi’nsha a’meliy a’hmiyetke iye bolg’an ilimiy izertlewler 
ali’p bari’lmaqta. Solardan, zatlardi’n’ joqari’ temperaturali’q sintezi, struk-
turasi’ ha’m qa’siyetlerin lazer nuri’ menen basqari’wdi’n’ jan’a usi’llari’