I(q-q). indd

VII bap. Jaqti’li’q energiyasi’nan paydalani’w
Fizo ta’jiriybesinde jaqti’li’q tezligi 313 300 000 m/s qa ten’ 
boli’p shi’qqan.
Fizo ta’jiriybesinen keyin ali’mlar jaqti’li’q tezligin ja’ne de ani’g’i’raq 
wo’lshewge uri’ndi’. Wolardan francuz fizigi L. Fuko (1819–1868) 
1862-ji’lda Fizo ta’jiriybesindegi tisli do’n’gelek worni’na aylani’wshi’ 
aynalar wornati’p jaqti’li’q tezligin ani’qladi’ ha’m woni’n’ 298 000 000 
m/s ma’nisin aldi’. 
Amerikali’ fizik A. Maykelson (1852-1931) 1927-ji’lda Fuko 
ta’jiriybesin jetilistirip, jaqti’li’q tezligi ushi’n 299 796 000 m/s ma’nisti 
ali’wg’a yeristi.
Ha’zirgi waqi’ttag’i mag’luwmatlarg’a qarag’anda, 
jaqti’li’qti’n’ vakuumdag’i’ tezligi 299 792 458 m/s qa ten’.
Jaqti’li’q tezliginin’ bunday ani’q ma’nisine tiykarlanip’, 1983-ji’lda 
Xali’q arali’q wo’lshew ha’m ta’reziler bas assambleyasi’ metrdin’ 
to’mendegishe jan’a ta’riypin qabi’l yetken: «Metr – jaqti’li’q vakuumda 
1/299792458 s waqi’t intervali’nda wo’tken jol uzi’nli’g’i’na ten’».
Jaqti’li’q tezliginin’ ani’qlani’wi’ jaqti’li’qti’n’ ta’biyti’n biliwge 
ja’rdem beredi. Du’nyada hesh bir dene jaqti’li’qti’n’ vakuumdag’i’ tez-
liginen u’lken tezlik penen qozg’ala almaydi’. Jaqti’li’q tezligin pu’tinlep, 
c = 3·10
8
 m/s dep ali’w qabi’l yetilgen.
1. Jaqti’li’q tezliginin’ astronomiyali’q usi’lda qalay ani’qlang’ani’n tu’sindirip 
berin’.
2.  Jaqti’li’q tezligin ani’qlaw boyi’nsha Ryomerdin’ jumi’slari’ qanday 
a’hmiyetke iye?
3. Jaqti’li’q tezligin ani’qlaw boyi’nsha Fizo ta’jiriybesi neden ibarat?
4.  Fuko ha’m Maykelson ta’jiriybesinin’ Fizo ta’jiriybesinen qanday parqi’ 
bar?
5. Jaqti’li’q tezliginin’ ha’zirgi zamanda ani’qlang’an shamasi’ qansha?
1.  Jerden Quyashqa shekem wortasha arali’q 149,6 mln km, Yupiterden Qu-
yashqa shekem wortasha arali’q 778,3 mln km ge ten’. Jer Quyash penen 
Yupiter arali’g’i’ndag’i’ halda deyik. Yupiterden shag’i’li’sqan nur qansha 
waqi’tta Jerge jetip keledi?
2. Quyash nuri’ Jerge qansha waqi’tta jetip keledi? Jerden Quyashqa wortasha 
arali’q 384 mi’n’ km bolsa, Aydan jaqti’li’q nuri’ qansha waqi’tta jetip 
keledi?
3. Kosmostag’i’ yen’ jaqi’n juldi’zdi’n’ nuri’ Jerge shama menen 4 ji’l 4 ayda 
jetip keledi. Jerden yen’ jaqi’n juldi’zg’a shekem bolg’an arali’qti’ yesaplan’.

---

106