Iqtisod moliya

2-§. Me’yoriy naflilik va uning pasayib borishi. 
Naflilik va haridor tanlovi nazariyasi 
 
Naf umumiy hamda me’yoriy nafga bo’linadi. Umumiy naf deb, ma’lum tovar yoki 
xizmatlar birligi to’plamini iste’mol qilishdan olinadigan qoniqishga aytiladi. Me’yoriy naf esa 
iste’molchining tovar yoki xizmatning qo’shimcha birligidan ko’rgan nafi, ya’ni umumiy nafga 
qo’shilgan nafni bildiradi. 
Iqtisodiy nazariyada marjinalizm maktabi naflilikka alohida diqqat-e’tibor qaratadi (VI 
bob). Me’yoriy naflilik qanday o’lchanadi va taqqoslanadi. Uning umumiy o’lchovi bormi? Ana 
shu savollarga javobga ko’ra me’yoriy naflilik nazariyasi tarafdorlari ikki yo’nalishga 
bo’linadi: kardinalistik va ordinalistik. 
Kardinalistlar U. Jevons, D. Robertson va boshqalar me’yoriy naflilikni absolyut 
miqdorini o’lchash mumkin bo’lgan ko’rsatkichni topishga urinishgan, hatto shartli birlik yutil 
(inglizcha utility- naflilik) tushunchasini ham kiritishgan. Lekin bu urinishlar bekor bo’lib, naflilikni 
pul bilan o’lchab, baholashgan. Boshqa guruh iqtisodchilar- ordinalistlar me’yoriy naflilik sof 
sub’ektiv ko’rsatkich, uni miqdoriy jihatdan o’lchab bo’lmaydi deyishadi.
Kardinalistlar o’tkazgan tadqiqotlari asosida iste’mol qilinayotgan tovar qancha ko’p 
bo’lsa, umumiy naflilik ortadi, lekin me’yoriy naflilik kamayib boradi degan xulosaga kelishadi. 
Boshqa tovarlarning iste’moli o’zgarmasdan qolgani holda biron-bir tovar va xizmatga 
ehtiyoj to’yinib borishi bilan bu ne’matning keyingi birligini iste’mol qilishdan qoniqish pasayib 
boradi. 
Masalan, xo’jalik ishlari uchun 10 chelak suv kerak deylik. Bizda 50 chelak suv bor. U 
holda shu payt uchun 40 chelak suvning hech qanday nafi yo’q. Agar bizda 10 chelak suv qolsa, 
unda uning har biri qadr-qimmatga ega bo’ladi. Chunki 10 chelak suvdan biror chelak suvning 
yo’qolishi, biron-bir ehtiyojni qondirilmasligiga olib keladi. 
Kostyumlar 
soni 
1 2 3 4 5 
Naflilikning 
o’zgarishi, 
meyoriy 
nafliligi 
210 105 70 52.5 42 
Umumiy 
naflilik (bor 
kostyumlar 
keltiradigan 
naf 
summasi) 
210 315 385 437.5 479.5 

---

Tabiiyki, har bir iste’molchi o’ziga keladi-gan umumiy naflilikni oshirishga intiladi. 
Umumiy naflilikni orttirish printsipi quyida-gicha: har bir iste’molchi tovarlar to’plamini xarid 
qilishda daromadini shunday taqsimlashi kerakki, u yoki bu tovarga sarflangan oxirgi pul 
birligidan (so’m, dollar, frank) oladigan naf bir xil bo’ladi. 
Me’yoriy naflilikning pasayib borishi mavjud ne’matning navbatdagi birligini xarid qilib, 
tasarrufidagi tovarlarni ko’paytiradigan xaridor uchun ular qadrining pasayishi bilan bog’liq.
Kostyumning nafliligi yutil miqdori bilan o’lchanadi, uni kostyum kiyib yuradigan kunlar 
bo’yicha hisoblaylik, deylik. Kishi bitta kostyumi bo’lsa 210 kun kiyadi, ikkita bo’lsa 105 kun, 3 
ta bo’lsa 70 kun, 4 bo’lsa 52 kun, 5 ta bo’lsa 42 kun kiyadi va hokazo. Ya’ni umumiy kiyadigan 
kunlarni kostyumlar soniga bo’lamiz. U holda umumiy naflilik o’sib boradi, ya’ni bitta 
kostyumning umumiy nafliligi 210 ga teng, ikkitasiniki (210+105)=315 ga, uchtasiniki 
(315+70)=385 ga teng va hokazo. Lekin e’tibor qilsak, har bir keyingi kostyum qo’shilishi bilan 
umumiy naflilik avvalgisining darajasida ko’paymayapti. Sababi har bir qo’shimcha kos-
tyumdan oladigan naf kamayib borayapti. Chunki bitta kostyumimiz bo’lganda 210 kun kiyardik. 
Kostyumimiz ikkita bo’lgach, endi 105 kun, uchta bo’lsa 70 kundan kiyamiz. Me’yoriy naflilikni 
pasayib borishi umumiy naflilikka ham ta’sir etadiki, oxir-oqibat umumiy nafni ko’paymasligi 
ma’lum chegaradan so’ng uni ham pasayishiga olib keladi. Kostyumimiz 210 tadan ortgach ana 
shu chegaraga etamiz.Naflilik bilan har bir qo’shimcha kostyum miqdori o’r-tasidagi 
bog’lanishni yuqoridagi jadval asosida ko’rish mumkin. 
Jadval ma’lumotlaridan foydalanib, umumiy naflilik va me’yoriy naflilik kostyumlar 
miqdori o’zgarishi bilan qanday o’zgarishini grafikda tasvirlaylik. 
Tu (Total utility)—Umumiy naf summasi. Mu (margial utility)—Me’yoriy naflilik 
Jadvaldan va grafikdan ko’rinib turibdiki, iste’mol qilinayotgan
ne’matning miqdori ortishi bilan me’yoriy naflilik kamayib boryapti. Real sharoitda shunday 
bo’lishi mumkinki, iste’mol chegarasi ma’lum bir miqdordan ortgandan keyin
naflilikni o’stirmay, aksincha manfiy effekt berishi, ya’ni «ortiqcha iste’mol» zarar 
keltirishi mumkin. Holvaning ozi shirin, degan naql aynan me’yoriy naflilikni ifodalaydi. 
Talab egri chizig’i qay darajada bo’lishi me’yoriy naflilikda o’z ifodasini topadi. 
Bu barcha tovarlarga xos bo’lib, ana shu sabab-oqibatli bog’lanish me’yoriy naflilikning 
pasayib borishi qonuni deb qaraladi. 
Me’yoriy naflilik pasayishi quyidagi asoslarga tayanadi: 
500 
450 
400 
350 
300 
250 
200 
150 
100 
50