Iqtisod moliya

foun end telegraf» kompaniyasi o’z aktivlarining miqdori jihatidan dunyoda birinchi o’rinda 
turgan. Raqobat kurashi natijasida bu tarmoqqa boshqa kompaniyalarning kirib kelishi ekspress 
poch-ta va sun’iy yo’ldosh aloqalaridan foydalanishni yo’lga qo’yilishi bu bozorni oligopoliyaga 
aylantirdi. 
P. Samuelson hozirgi zamon iqtisodiy hayotida raqobat bilan monopoliyalarning 
qo’shilib ketishi xarakterli ekanini ko’rsatib, raqobat mukammal emas, balki ustun darajada 
nomukammal monopolistik xarakterga ega, deydi. 
Real va ideal bozor nazariyada farqlanadi. Nazariy jihatdan raqobat turlari mukammal 
raqobat, nomukammal cheklangan raqobat, oligopoliya, sof monopoliya alohida ajratib tahlil 
qilinsa, real hayotda esa ular ko’pincha chirmashib, tutashib ketgan tarzda uchraydi. 

---

3-§. Monopoliya. Bozorda uning roli va o’rni 
 
Monopoliya so’zi yunoncha «mono» — bitta, «polis» — sotaman so’zlaridan tarkib 
topib, iqtisodiy faoliyatning biror (ishlab chiqarish, savdo va hokazolar) sohasida shaxs yoki 
kishilar guruhi, davlatning yakka hukmronligini ifodalaydi. Bu o’z tabiatiga ko’ra 
monopoliyaning raqobat bilan to’g’ridan-to’g’ri qarama-qarshiligini bildiradi. 
Real hayotda bozorda yagona firma faoliyat ko’rsatadigan vaziyatni topish qiyin. 
Monopoliya termini ayniqsa «sof» monopoliya doimo shartli ravishda qo’llaniladi. 
Mukammal raqobat va «sof» absolyut monopoliya — bu bozordagi ikki qutb, ikki 
mantiqiy chegarani ifodalovchi nazariy abstraktsiya. Uni quyidagi ko’rinishda ifodalash 
mumkin. 
Mukammal raqobat va monopoliya
Bozor holati 
(vaziyati) 
Mukammal raqobat 
Monopoliya 
Sotuvchilar soni 
Ko’p 
Bitta 
Bozorga kirish va 
chiqishdagi to’siqlar 
mavjudligi 
Yo’q 
Bor (bozorga 
kirishga) 
Mahsulot 
turlari 
Mahsulot bir turda , 
standartlashgan 
Bir mahsulot 
Narx ustidan nazorat 
Yo’q 
Nazorat o’rnatiladi 
Ishlab chiqarishni industrlashuvi kapitalni kontsentratsiyasi va markazlashuvini talab 
etadi. Chunki yangi texnika-texnologiya uchun katta kapital kerak. Kapitalning kontsentratsiyasi 
hamda markazlashuvi, ya’ni raqobatchilarning birlashuvi qo’shilishi esa monopoliyaga olib 
keladi. Taniqli iqtisodchi M. Fridmenning fikriga ko’ra, monopoliyaning vujudga kelish manbai 
uchta: a) texnik zaruriyat; b) hukumatning bevosita yoki bilvosita qo’llab-quvvatlashi; v) xususiy 
kelishuv. 
Iqtisodiyotda raqobat kurashi ikki yoqlama tendentsiyada namoyon bo’ladi. Raqobat 
kurashining o’zi bir tomondan monopoliyaga olib kelsa, ikkinchi tomondan monopoliyalarni zil 
ketishiga olib keladi. 
Monopoliyalar tashkil topishi, iqtisodiyotdagi qamrovi va boshqa jihatlari bilan bir-
biridan farq qiladi. 
Monopoliyalar haqida fikr yuritganda, ular faoliyatini tahlil etganda unga turli jihatdan 
yondashish mumkin. 
Iqtisodiy adabiyotlarda monopoliya turlari quyidagicha tasniflanadi: