Iqtisod moliya

Umumiy naflilik egri chizig’i, riskka neytrallik, befarqlik.
Matematik kutilish tabiiy o’zgarmaydi. U -500x0,5+500x0,5 = 0; Lekin riskka befarq 
kishilar uchun me’yoriy naflilik ham o’zgarmaydi. Shuning uchun kutilayotgan naflilik ham 
shartli birlikda nolga teng bo’ladi. -2x0,5+2x0,5 = 0;
Shunday qilib, riskka befarq kishilar yutishsa qanchalik xursand bo’lishsa, 
yutqazishganda shunchalik xafa bo’lishadi. 
Kutilayotgan naflilik nazariyasi nuqtai nazaridan hamma ko’rib chiqilgan variantlarda 
tanlov ratsional hisoblanadi. Lekin keyinchalik ma’lum bo’ldiki, ko’rib chiqqan holatlarimizga 
to’g’ri kelmaydigan holatlar ham mavjud ekan. Ulardan biri «sanoq nuqtasi effekti» bilan 
bog’liq. Uni quyidagi misol bilan tushuntirish mumkin: Erkinjon 20000 so’mga jinsi shim 
olmoqchi. Uyining yonidagi magazinda 20000 so’mga turibdi. Bozordan esa shu shimni 15 
mingga sotib olish mumkin. U 20 ming so’mga magazindan, yoki 15 ming so’mga bozordan 
tanlab olish mumkin. Unda tanlov imkoniyati bor. Lekin unga har qalay magazindan olgandan 
ko’ra qo’shimcha 2 soat vaqt sarflab, bozordan olishi uchun rag’bat bor, chunki u 5 ming so’m 
iqtisod qiladi. U charm kurtka olmoqchi deylik. Bunday kurtkani bozorda 250 ming so’mga 
beradi, shu magazinda esa 255 ming so’mga turibdi.
Har ikki variantda ham u 5 ming so’m foyda ko’rishi mumkin. Lekin ikkinchi holda 
bozorga borish uchun unda rag’bat ancha past bo’ladi. Nimaga shunday? Hamma gap shundaki, 
har ikki holda ham beixtiyor ravishda sanoq nuktasini iqtisod qilingan foizdan, ya’ni iqtisod 
qilingan pulni tovarning narxiga nisbatan hisoblashdan boshlaymiz. Birinchisi 5:20 = 0,25 yoki 
25%, ikkinchisida 5:255 = 0,019 yoki 1,9%
Odam o’zini tanlovi bilan kutilayotgan naflilik kontseptsiyasini inkor qilishi 
mumkin. Bu ob’ektiv va sub’ektiv ehtimollikning nomuntazam bog’lanishi tufayli yuz beradi. 

---

Voqeani yuz berishiga hohishni o’sishi bilan sub’ektiv ehtimollikni o’sishi tendentsiyasi 
amal qiladi. Natijada kishilar hohish-istaklarini voqelik, xaqiqat tarzida ko’rsatishga intilishadi. 
Tavakkalchilik faoliyatiga mengzasak, odamlar yuz berishi mumkin bo’lgan hodisani 
o’ziga jalb qilishiga qarab risk qilishga moyilligi ortib boradi. 
Ko’pchilik kishilarni iloji boricha riskdan kochishini ham kutilayotgan naflilik 
nazariyasiga istisno tariqasida qarash mumkin. Bunda muqarrarlik effekti amal qiladi. U 
odamlarni yuz berishi muqarrar natijani, hodisani noaniqlikka qaraganda juda yuqori 
baholashlarida ifodalanadi.
Iqtisodchilar tomonidan o’tkazilgan eksperimentlar shuni ko’rsatadiki, odamlar yutuqni 
100%li ehtimolini unga nisbatan pastroq 97,98 foizli yutuq ehtimoliga qaraganda juda yuqori, 
ya’ni nomutanosib holda baholashar ekan. Bundan odamlar ehtimollikni nafaqat miqdor, balki 
sifat jihatidan ham baholashar ekan. Ularning riskka moyilligi kutilayotgan naflilik nazariyasi 
asosida taxmin qilingan darajadan ham past ekan. 
M. Fridmen va L. Sevij o’zlarining «Riskka mo’ljallangan muqobil tanlovda naflilik 
tahlili» maqolasida odamlarni risk qilishga moyilligini yoki uni yoqtirmasligini ularning 
daromadlari darajasi bilan baholashadi va uni grafikda kuyidagicha ifodalashadi. 
S 
Naflilik
A – bo’lak, kam daromadlilar guruhi ;
V - o’rtacha daromadlilar guruhi; 
S - yuqori daromadlilar guruhi 
A
V 
Daromad