Iqtisodiy fikr, goya, qarash, ta’limotlarning paydo bulishi va rivojlanishining

Platon (Aflotun) «Davlat» va «Konunlar» asrlarida ideal davlat kanday bulishi kerakligini ochib bermokchi buldi. Uningcha, bu davrda xususiy mulk va erkin xujalik tashabbusiga urin yuk. U axolini uch toifaga ajratgan;

1. 
   Faylasuflar – daflatni boshkaruvchilar;
   
2. 
   Xarbiylar – davlatni boshkarish apparatining bir kismi bulib, ular biror mulk
   

egasi bulish xukukiga ega emas, iste’mol kilish esa ijtimoiy xususiyatga ega bulishi kerak.

3. 
   «Kora» toifa – dexkon, xunarmand va savdogarlardan bulib, ular mulk egasi bulishi kerak.
   

4. Aristotelning iqtisodiy asarlari

Aristotel Qadimgi Gretsiyadagi quldorlarning eng yirik mafkurachisi edi. Uni jaxongir Iskandar Zulkarnaynning tarbiyachisi va ukituvchisi ekanligini aloxida
ta’kidlab utmokchimiz. Avval Makedoniyada yashagan olim, keyin Afinaga kuchib utgan. Olimning Iqtisodiy goyalari «Nikomaxov axloki» va «Siyosat» kitoblarida mavjud. U, «Qul – tirik kurol, kandaydir tirik mulk» degan edi. Uning fikricha, jamiyatning quldor va qullarga bulinishi – bu tabiiy va konuniy xol bulib, odamlarning tabiatan turli – tumanligidandir. U «xakikiy boylik» (tabiiy) ni tan
olgan, uni iste’mol kiymatlarining yigindisi deb bilgan va bu bilan boglik faoliyatni Iqtisodiyotga tegishli soxa deb bilgan. Quldorlik xujaligini
mustaxkamlash uchun urtacha ta’minlangan quldorlar sinfini yuksaltirish kerak, buning uchun davlat tomonidan odil almashinuvni ta’minlash zarur. Olim masalani axlokiy ravishda xal etishga urinsa – da, birinchi marta almashuv kiymatini taxlil etdi va kiymatning mexnat nazariyasi kurtaklarini yaratdi. Tovarlarning almashuv kiymati tovar baxosining yaratilish shakli ekanligini tushunib yetdi. K.Marksning formulalarini qullaydigan bulsak, T–T munosabati T-P-T ga aylanadi va 5 ta «loja» 1 uyga yoki ma’lum mikdordagi pulga tenglashtirilishi mumkin. Platonga nisbatan Aristotel pulning moxiyatini kengrok va chukurrok anglab yetdi. Ammo u tovar ishlab chikarishining rivojlanmaganligi va kiymatni tula tushunmaganligi tufayli tovarlar pul tufayli bir – biri bilan solishtirilishi mumkin degan xato xulosaga keldi. Natural xujalik tarafdori bulgan olim muomalaning T-P-T shaklinigina tan olgan (talabni kondirishga muljallangan xolat), savdo va sudxurlik tabiatga zid bulib,
bularni pul kilish san’atiga xos narsa deb bilgan va uni xrematistikaga tegishli degan.
Antik davrda xali sanoat kapitali mavjud emas edi, ammo savdo va sudxurlik (pul) kapitali sezilarli rolni uynagan. SHularni xisobga olib,
olim savdo bilan boglik bulgan mol –
mulk orttirish san’atida maksadga erishish borasida xech kachon chegara bul maydi, chunki cheksiz boylik va pulga egalik asosiy maksaddir, deydi.
Pul aylanmasi bilan shugullanuvchilarning xammasi uz kapitalini cheksiz ustiri shga intiladilar (notabiiy soxa).
Aristotel bularni notabiiy deb xisoblagan, ammo sof «ekonomika» xam bulmasligini yetarli tushungan, ming afsuslar bulsinki, ekonomikadan doimo xrematistika usib chikadi va bu asta –
sekin tabiiy xolatga aylangan. Aristotelning bu goyasi tarix sinovidan utmadi. Olimlar kanchalik urinmasinlar (bu xarakat urta asrda xam bulgan), xrematistikani kanchalik notabiiy deb xisoblamasinlar,
kapitalizm munosabatlari rivoji bilan u «tabiiy xukuk»ka aylana boshladi. Xatto XVII – XVIII asrlarda «iktisodiy odam» yetishib chikdi, uning barcha xatti- xarakatlari fakat boyish bilan boglik edi. «Ekonomiya»
suzi dastlab uy xujaligini yuritish san’ati sifatida yuzaga kelgan bulsa, keyingi davrda u kuprok va asosan «ekonomika»
ma’nosida kullaniladi va odatda xarajatlarni kiskartirish, ma’lum resurslarni sarflashda tejamkorlikni anglatadi.
Xozirgi davrda bu matn kuprok kuyidagilarni anglatadi:

1.