“Iqtisodiy ta’limotlar tarixi” fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami T.: Tmi, 2003. bet

1. A.Smitning iqtisodiy ta’limoti. 
 
Buyuk Shotlandiya iqtisodchisi Adam Smitning «Odamlar boyligining tabiati 
va sabablari to’g’risida tadqiqot» asari zamonaviy iqtisodiy fanining boshlanishi 
hisoblanadi. A.Smit o’z davridagi iqtisodiy bilim va kontseptsiyalarini umumlashtirdi 
va sistemaga tushirdi. U xo’jalik hag’tining asosiy sohalarini tavsiflab beruvchi bir 
butun nazariya yaratdi. 
Adam Smit (1723-1790) - buyuk Shotlandiyalik iqtisodchi, klassik sig’siy 
iqtisodning atoqli namog’ndasi hisoblanadi. U Kerkoldi shahrida bojxona chinovnigi 
oilasida dung’ga keldi. Glazgo va Oksford universitetlarida ta’lim oldi. U erda 
adabig’t, tarix, falsafa fanlari bilan birga fizika, matematikani ham o’rgandi. A.Smit 
1748 yilda Edinburgda ommaviy lektsiyalar o’qiy boshladi, 1751 yilda Glazgo 
universitetining professori etib tayinlandi. Keyinchalik ijtimoiy fanlar kafedrasini 
66 

---

boshqardi. A.Smit 1759 yilda o’qigan lektsiyalari asosida etikaning falsafiy 
muammolariga bag’ishlangan o’zining birinchi «Axloqiy hissig’t nazariyasi» kitobini
yaratdi.
1764 yili A.Smit hag’tida keskin o’zgarish bo’ldi: u kafedrani tark etdi va 
o’sha davrda ko’zga ko’ringan sig’siy arbob - gertsog Baklning o’g’li g’sh lordning 
xorijga qiladigan sag’hatida unga hamrohlik qilish to’g’risidagi taklifini qabul qildi. 
Bu sag’hatdan A.Smit katta moddiy manfaatdorlik ko’rar edi, ya’ni umrining 
oxirigacha unga har oyda 800 funt sterling kafolatlangan edi. Bu uning professorlik 
gonoraridan ancha ko’p bo’lgan. Sag’hat chog’ida u Shvetsariyada Valter, 
Frantsiyada fiziokratlar F.Kene, A.Tyurgo, D.Alamber va boshqa atoqli olimlar bilan 
uchrashdi, ularning ishlari bilan tanishdi. Bu uchrashuvlar A.Smiting dung’qarashini 
shakllanishiga katta ta’sir ko’rsatdi. 
1766 yilda u o’z yurtiga kaytib keldi va «Odamlar boyligining tabiati va 
sabablari to’g’risida tadqiqot» nomli asosiy asarini g’zishga kirishdi. Bu asar 1776 yil 
martda chop etildi. Asarda insoniyat tomonidan oldin yaratilgan iqtisodiy bilimlar 
umumlashtirildi va umumiy nazariy printsiplar asosida iqtisodiy fan tizimiga aylandi. 
A.Smitning bu asari besh qismdan (kitobdan) iborat bo’lib, birinchi qismida 
qiymat va qo’shimcha daromad muammolari tadqiq etildi, ikkinchisida - kapital 
jamg’arilishi va uning funktsional shakllari, uchinchisida - kapitalizm 
rivojlanishining tarixiy shart-sharoitlari ko’rsatib berildi, to’rtinchisida - 
merkantilizm va fiziokratlar ta’limotiga bo’lgan o’zining munosabatlari aks etildi, 
beshinchi qismida davlat moliyasi savollari ko’rib chiqildi. Bu asar A.Smit hag’t 
paytidag’q to’rt marta qayta nashr etildi. U nafaqat Angliyada, balki chet ellarda ham 
zo’r qiziqish uyg’otdi. A.Smitning bu buyuk asari dung’dagi barcha keyingi iqtisodiy 
ta’limotlarining rivojlanishiga va ko’pchilik davlatlarning iqtisodiy sig’satiga 
o’zining katta ta’sirini ko’rsatdi. 
A.Smit asarining nazariy qismining asosiy g’oyalarini ko’rib 
chiqamiz.